Nur sochish — Stefan—Bolsman
qonuniga binoan, absolyut qora jismning nur sochish
qobiliyati bilan ifodalanadi:
bu erda:
S
0
- absolyut qora jismning nur sochishi, 5,68 Dj/m
2
;
T - absolyut xarorat, °K nur tarqatuvchi jism absolyut harorati;
F - nur sochuvchi satx, m.
Demak, nur sochish usulida issiqlik uzatish absolyut qora jismning nur sochishi va nur
sochuvchi jism sathi va absolyut xaroratning to‘rtinchi darajasiga to‘g‘ri mutanosib ekan. Amalda
murakkab issiq almashtirgichlar xam ishlatiladi. Ishlab c h i q a r i s h d a
shu usullarga binoan
ishlaydigan isitish va sovutish jarayonlari amalga oshiriladi.
Bug‘latish. Qizdirish natijasida ajratuvchining bir qismi bug‘latilib, eritma
konsentratsiyasining oshiriliga bug‘latish deyiladi. Bunda bug‘latilgan eritma oquvchanlik
xossasini saqlab kolishi kerak. Bug‘latish mu’tadil, past (vakuum) va yuqori atmosfera
bosimlarida oolib borilishi mumkin. Ishlab chiqarishda ko‘pincha vakuum ostida i shl a ydi gan bir
va ko‘p tanali (korpusli) qurilmalar ishlatiladi. Bir tanali vakuum bug‘latkichlar
. Uning asosiy
qismlari bug‘latkich, sovutkich, to‘plagich va havo surgichlardan tashkil topgan. Havo
so‘rgichga tomchi o‘tib ketmasligi uchun ul ar orasiga tomchi ushlagich (resiver) o‘rnatiladi.
Bug‘latgichning yuqori qismida bug‘latish
jarayonini, havo so‘rilish darajasini va xaroratini
nazorat qiladigan moslamalar o‘rnatiladi.
Ko‘p tanali (uch korpusli) vakuum qurilmada issiqlik ancha tejaladi. CHunkn korxona
bug‘xonasidan faqat birinchi tananing ikki qavatli devori orasiga yuqori haroratli bug‘
yuboriladi va ajratmadan hosil bo‘lgan «ikkilamchi bug‘» ikkinchi kozonni qizdirishga
sarflanadp va h. k. Bunday qurilmalar to‘g‘ri yoki qarama-qarshi oqim bo‘yicha ishlashi
mumkin. Keyingi holda bir tomondan issiqlik, ikkinchi tomondan esa bug‘latiladigan suyuqlik
kelib turadi. Bug‘latgichlar
uzluksiz ravishda ishlaydi, ish unumi unchalik yuqori emas va
bug‘latish jarayonida har xil khngilsiz xodisalar sodir bo‘lishi mumkin. Bunday xodisalarning
oldini olish uchun extiyot choralarini ko‘rish lozim. Aks holda bug‘latish jarayoni sekinlashadi,
energiya ko‘p sarflanadi, buglatilayotgan modda sifati buziladi. Quyka (inkrustatsiya), ko‘pik
hosil bo‘lishi, tomchi chiqib ketishi, gidravlik va gidrostatik xamda harorat depressiyalari
nomaqbul xodisalar jumlasiga kiradi.
Quyqa hosil bo‘lishi issiklik o‘tkazuvchanlikni pasaytiradi va natijada issiklik ko‘p
sarflanadi, bunda bug‘latilayotgan suyuqlik harorati ortadi. Bu hodisaning oldini olish uchun
bug‘latish
jarayonida aralashtirish, havosizlik darajasi, xarorat va suyuklik qatlam qalinligi
ma’lum darajada bo‘lishini ta’minlash kerak buladi.
Ko‘pik hosil bo‘lishi bug‘latish jarayonini sekinlatadi, suyuklik ko‘pik bilan kondensatorga
o‘tib ketishi mumkin. Ko‘pik xosil bo‘lishini yuqotish uchun bug‘latgich va sovutgich oralig‘iga
ushlagich o‘rnatish, bir me’yorda qaynashni ta’minlash, ko‘piklanishni pasaytiruvchi
(uchiruvchi) SFM moddalar qo‘shish, havosizlik darajasini tanlash va bug‘latgichda bug‘
muhitini kengaytirish lozim.
Gidravlik depressiya issiqlikni atrof muhitga tarqalib yuqolishi natijasida xosil bo‘ladi. Bu
hodisani kamaytirish maqsadida bug‘latgich va kondensator orasidagi naycha qisqartirilishi va uni
issiqlik o‘tkazmaydigan shisha tolali paxta bilan o‘rash lozim.
Gidrsstatik depressiya — bug‘latilayotgan eritma pastki qatlamlarining orttiqcha isib
ketishiga sabab bo‘ladi.
Bug‘latilayotgan eritma qatlam qalinligi kamaytirilishi lozim.
Xarorat depressiyasi deb
bug‘latilayotgan eritma xarorati bilan toza erituvchi o‘rtasidagi harorat farqiga aytiladi.
Suyuqlik bug‘lanishi natijasida uning yuza qatlamlarida harorat pasayib, jarayon
sekinlashadi. Bu hodisani yuqotish uchun qozon devorlariga yuborilayotgan bug‘ harorati
yoki kozondagi havoning surilish darajasi oshirilishi lozim.
Yuqorida qayd etilgan asboblar bayon qilingan nomaqbul hodisasiz ishlamaydi. Keyingi
vaqtda sanoat sharoitida uzluksiz ishlaydigan, ishlab chiqarish unumdorligi yuqory bo‘lgan
asbob-uskunalar ishlatila boshlandi. Rotorli va ko‘pik hosil qilib bug‘latadigan bug‘latgichlar
shu jumlaga kiradi.
Rotorli bug‘latgich uchta bo‘limdan iborat bo‘lib, har bir bo‘lim suv bug‘i yordamida
alohida-alohida isitiladi. Bug‘latgichning markaziy o‘qiga rotor o‘rnatilgan bo‘lib, unga
kurakchalar mustahkamlangan. Rotorning katta tezlikdagi
aylanma harakati natijasida
kurakchalar suyuqlikni qizib turgan devorga sachratib, yupqa qatlam hosil qiladi. YUpqa
qatlamda ajratuvchi oson va tez bug‘lanadi. Ajratma devor bo‘ylab pastga tomon
harakatlanadi va yig‘ib olinadi. Ishlab chiqarish unumdorligi 450 l/soat.
Ko‘pik bug‘latgich — bu qurilma ajratma saqlanadigan idish, ajratgich (separator),
issiqlik almashtirgichlar (teploobmenniki), suzgich va havo yuboriladigan qismlardan iborat.
Ajratma naycha orqali issiqlik almashtirgichning yuqori qismiga havo tarqatgich to‘r ustiga
yuboriladi. Pastki qismidan tozalangan
xavo bosim bilan berilib, u suyuqlikni ko‘pirtiradi.
Ko‘pik issiqlik almashtirgich (radiator) yuzasiga yopishib, yupqa parda hosil qiladi. Natijada
bug‘lanish jarayoni kechadi. Qisman bug‘latilgan ajratma yig‘gich (to‘plagich) idishga
tushadi va jarayon takrorlanadi. Bug‘ bilan birga mayda ajratma zarrachalari yuqoriga o‘tib
ketishi mumkin. Ular separator yordamida tutib qolinib, ajratma saqlovchi idishga qaytariladi.
Ajratma 40— 80°S haroratda bug‘latiladi. Bu qurilmani yaratgan P. N. Makarenko va
boshqalar Xarkov shahridagi «Zdorove» ishlab chiqarish birlashmasida zubturum suvli
ajratmasini bug‘latish uchun ishlatishgan, keyinchalik bu usul Toshkentdagi «Uzximfarm»
birlashmasida ham joriy qilindi. Bunda ajratma vakuumsiz 100°S dan past xaroratda
bug‘lanadi.
