Quritish kinetikasi. Quritish jarayoni massa almashinish jarayoni bo‘lib,
quyidagi
tenglama bilan topiladi:
bu erda:
W -
yo‘qotilgan namlik miqdori, kg;
K -
massa uzutish ko‘rsatkichi;
P
m
-
quritilayotgan modda yuzasidagi bug‘ bosimi, Pa;
P
r
-
havodagi bug‘ning parsial bosimi, Pa;
F -
jism yuzasi, m
2
.
Quritish jarayonini xarakatlantiruvchi kuch quritilayotgan modda yuzasidagi bug‘ bosimi
bilan havodagi bug‘ning parsial bosimi farqi hisoblanadi. Bu farq (R
m
-R
r
) qancha katta bo‘lsa,
quritish jarayoni shuncha tez bo‘ladi. Quritish tezligi (V) yuza birligida (F) ma’lum vaqt
birligida (G) bug‘langan namlik miqdori (W) bilan o‘lchanadi.
Dorilarni quritish texnologiyasi. Quritish jarayoni suyuqlikdan quruq modda (tolqon)
olishda, quruq ekstraktlar tayyorlashda hamda tabletka ishlab chiqarishda ro‘y beradi. Quritish
jarayonida moddalarning xususiyati o‘zgarishi mumkin, bu esa quritish jarayonining qanday
tashkil etilishiga bog‘liq. Quritish asosan konvektiv, kontakt va maxsus usullarda olib boriladi.
Konvektiv quritish – bu quritilayotgan modda issiqlik manbai
bilan bevosita aloqada
bo‘ladi. Bu maqsadda har xil tuzilishga ega bo‘lgan quritgichlar (javonli, kamerali, tonelli,
tasmali va do‘mbirali) ishlatiladi.
Farmatsevtika korxonalarida kamerali va tasmali quritgichlar ko‘p uchraydi. Ayniqsa
javonli quritgichlar tuzilishining soddaligi va arzonligi bilan ajralib turadi. Bu issiq havo oqimi
javon tokchalari bo‘ylab xarakatlanish jarayonida quritilayotgan modda bilan aloqada byuo‘ladi.
Kamchiligi: qurish jarayoni uzoq davom etadi, ishlab chiqarish unumdorligi past,
issiqlik
yo‘qotiladi.
Tasmali quritgich bir tasmali va ko‘p tasmali bo‘lishi mumkin. Tasma xarakati natijasida
quritilayotgan modda yuqoridagi tasmadan pastki tasmaga tushib turadi. Quritilayotgan modda
xarakatda bo‘lganligi tufayli uning zarrachalari xar tomondan issiqlikka duch keladi va qurish
jarayoni tezlashadi.
Yolg‘on qaynoq yuza quritgichlari – bunday quritgichlarda quriitilayotgan modda muallaq
holda turib, issiq havo uning hamma tomonidan yuvib o‘tadi. Ular tuzilishi jihatidan har xil
ko‘rinishga ega bo‘ladi. Quritilayotgan modda xampadan shnek orqali quritgichning qismiga
tushib turadi. Past tomondan quritgich ichiga ma’lum xaroratgacha isitilgan va tozalangan havo
bosim bilan yuboriladi. Havo zichligi nam modda zarrachalarini ushlab turish darajasida bo‘ladi.
Zarrachalarning o‘zaro ishqalanishi natijasida ular silliqlanib nisbatan
dumaldoq shaklga kelib
to‘plagichga tushadi. Havo oqimi bilan yuqoriga uchbi ketadigan mayda zarrachalar esa
moslamada (siklon) yig‘ib olinadi va quritgichning ishchi qismiga qatariladi.
Purkagichli quritgichlar. Bunday quritgichlar suyuqliklarni quritishda ishlatiladi va quritish
jarayoni juda tez va ishlab chiqarish unumdorligi juda yuqori bo‘ladi. Purkachgichli quritgichlar
kamera (xona), purkagich (forsunka yoki disk), qurigan qurigan mahsulotlarni tashqariga
chiqarib beradigan shnek, quritish xonasiga havoni ma’lum xaroratgacha isitib beradigan
moslama (kalorifer), havo qoimi bilan uchib ketgan mayda zarrachalarni tutib olish uchun sun’iy
matodan tayyorlangan suzgichlardan iborat.
Qovushqoq bo‘lmagan ajratmalar forsunkali, qovushqoqlari
esa diskli quritgichlarda
quritiladi. Suyuqlik kameraga purkagich orqali purkaladi. Bunda zarracha kattaligi 10-50 mkm
atrofida bo‘ladi. Kameraning pastki qismidan quritish uchun beriladigan havo harorati 150-230
0
S
ga etadi. Har bir zarrachani quritish uchun 0,04-0,08 s gacha vaqt ketadi, shuning uchun tayyor
mahsulot harorat ta’sirida buzilmaydi. Bunday quritgichlar sa’noat miqyosida dori moddalar va
harorat ta’sirida tez buziluvchi mahsulotlarni (sut, tuxum va boshq.) quritishda ishlatiladi. Bu
quritgichdan foydalanilganda quritilayotgan modda (suyuqlik) qovushqoq bo‘lmasligi kerak.
Agar u qovushqoq bo‘lsa forsunkani o‘rnida disk ishlatiladi.
Donador moddalarni (garnulalarni) quritishda pnevmatik quritgichlardan (SG-30, SP-60,
SP-100 lar hamda Shveysariya va Angliyada ishlab chiqariladigan har xil quritgichlardan)
foydalaniladi.
Muloqot (kontaktli) li quritgichlar. Bunday quritgichlarda issiqlik asbobning devori orqali
quritilayotgan materialga o‘tadi. Ular uzlukli va uzluksiz, mo‘‘tadil bosim ostida ishlashlari
mumkin.
Uzlukli ishlaydigan quritgichlardan biri eng oddiy tuzilishga ega bo‘lgan tokchali (polkali)
quritgichdir. Bunda tokchalar bir necha qavat naychalardan tashkil topgan bo‘lib, naychalar suv
bug‘i bilan isitiladi. Naychalar usiga patnislarda 2-3 sm qalinlikda bir tekis yoyilgan
quritiladigan modda qo‘yiladi. Vaqti-vaqti bilan yuqori tokchalardagi patnislar pastdagilar blian
almashtirib turiladi qurish jarayonida patnis yuzasida yuzasida yupqa qatqaloq hosil bo‘lib,
kapillyarlar suv chiqishini qiyinlashtirishi mumkin. Bu xodisani yo‘qotish uchun patnisdagi
quritilayotgan
modda aralashtrib, qatqaloq yo‘qotib turilishi lozim. Bu quritgich tuzilishi
jihatidan soda bo‘lishiga qaramay, ko‘p joy egallaydi, quritish uchun ko‘p vaqt va qo‘l kuchi
talab etiladi. Quritish jarayoni havoni so‘rib olinadigan (vakuum) javonlar yordamida
tezlashtirish mumkin.
Jo‘vali (valsovыe) quritgichlar uzluksiz ishlaydigan, bir yoki ikki jo‘vali bo‘ladi. Jo‘va ichi
bo‘shliq bo‘lib, bug‘ yoki boshqa issiqlik manbalari yordamida isib turadi. Bunday quritgichlar
asosan ekstraktlar olishda ishlatiladi. Quyuq ajratma jo‘va yuzasiga bevosita yoki jo‘vali
so‘rg‘ichlar yordamida yupqa qilib surkaladi. Jo‘valar to‘la bir marta
aylanguncha yuzasidagi
yupqa ajratma quriydi va uni pichoqlar yordamida qirib yig‘iladi. Jo‘vali-vakuum quritgichlarda
qurish jarayoni tez kechadi. Bunday qurilmalarda pektin, shilimshiq moddalar saqlagan
qovushqoq ajratmalarni quritish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Maxsus quritish usullari. Bularga termoradiatsion, dielektrik, subslimatsion va ultratovush
quritgichlari kiradi. Farmatsevtika korxonalarida ko‘pincha subslimatsiya va ultratovush
quritgichlari kiradi.
Sublimatsion quritgichlarda quritiladigan modda suyuqlik holiga keltirilib, muzlatiladi va
xona (kamera) havosini o‘rib olish natijasida muz suyuqlikka o‘tmasdan bug‘lanadi.
Quritgich
sublimatsiyalash xonasi, sovutgich, havo so‘rgich, muzlatgichlardan iobrat. Bu usulda quritish
jarayoni uch bosqichda sodir bo‘ladi: 1-muzlatish, 2-sublimatsiyaga uchratish, 3-qoldiq namlikni
yo‘qotish. Bu usul oqsil, fermentlar,
antibiotiklar, vaksina, zardoblarni quritishda juda qo‘l
keladi.
Ultratovush quritgichlar. Dorilarni ultratovush yordamida unumli quritish uchun ularni
tebranish tezligi 6-8 kGs bo‘lishi kerak. Quritilayotgan suyuqlik ultratovush to‘lqinlari ta’sirida
mayda zarrachalarga bo‘linib, har bir zarracha tebranish davri tezligida xarakatga keladi. Bu
xarakat ishlqalanishni vujudga keltirib, suyuqlikning bug‘lanishiga sabab bo‘ladi.
