59
Boshlang‘ich ta’limda maummoli o‘qitish texnologiyalardan foydalanish
Yusupova Sevara Davletiyar qizi
Boshlang‘ich ta'lim fakulteti
Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika institut
Annotatsiya: Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish
tamoyillari jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin olish
uchun ma`naviy salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni
XXI asr ilmiy- texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta qurishni
talab qiladi. Quyida boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoiyatini rivojlantiruvchi
o’yinlar bilan tanishib chiqamiz: To’rtinchisi ortiqcha. Bu mantiqiy o’yin. Bolaga 4ta
narsaning rasmini bering. 3tasi bitta umumiy tushunchaga daxldor bo’lsin.
Ka’lit so‘zlar: Boshlang‘ich sinf, ta’lim, muammoli texnologiya, o‘quvchilarga
yangi metod, yangi texnologiya
Respublikamizning hozirgi davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tamoyillari
jahondagi taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o‘rin olish uchun ma`naviy
salohiyatimizni va iqtisodiy qudratimizni yanada oshirish, ularni XXI asr ilmiy-
texnika taraqqiyoti talablariga javob beradigan tarzda qayta qurishni talab qiladi.
Quyida boshlang’ich ta’limda o’quvchilar ijodiy faoiyatini rivojlantiruvchi o’yinlar
bilan tanishib chiqamiz: To’rtinchisi ortiqcha. Bu mantiqiy o’yin. Bolaga 4ta narsaning
rasmini bering. 3tasi bitta umumiy tushunchaga daxldor bo’lsin. U “oriqcha”sini topsa,
rag’batlantiriladi. Rasmlar to’plami turlicha bo’lishi mumkin: stol, stul, krovat va
choynak; ot, mushuk, it va qisqichbaqa; archa, qayin, chinor va qulupnay; bodring,
sholg’om, sabzi va quyon. Agar bola hamma topshiriqlarni to’g’ri bajara olsa,
ajablanmang. Uning fikrlari va asoslarini tinglashga harakat qiling. Chunki bolaga
quyon bilan sabzining bir-biriga bog’liqligi bodring va sholg’om kabi sabzavotlar
qatoridan sabzini ajratib olishga asos bo’lishi mumkin. Unga sabzavot va jonivorlar
degan tushunchaga asoslanib to’g’ri javobni topishda va quyon “ortiqcha” ekanini
bilishda yordam bering. Bunda bolaga umumlashtiruvchi jumlalar aytish orqali o’zi
javob topishiga imkon yaratib bering. Olamda nimalar bo’lmaydi? Bolaga olamda yo’q
narsalarni rasmini chizishni topshiring. Rasmdagi narsa nega olamda yo’qligini so’zlab
berishini so’rang. O‘quvchi uchun esa nutq maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olish
qurolidir. Biz tilini jamiyat taraqqiyoti bilan hamnafas rivojlantirib, bo‘yitib kelgan
ajdodlarning vorislarimiz. O‘quvchilarni tilning mavjud imkoniyatlaridan nutq
60
jarayonida maqsadga muvofiq foydalana olishga o‘rgatish maktab ona tili ta’limi oldida
turgan mas’uliyatli vazifalardan sanaladi. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “nutq”
“tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi; so‘zlovchining til
vositalaridan foydalanish jarayoni va shu jarayonning hosilasidir” 46, - deb ko‘rsatiladi.
“Pedagogicheskiy entsiklopedicheskiy slovarь”da nutqqa “insonlarning til vositasida
amalga oshiriladigan muloqot (kommunikatsiya) shakli bo‘lib, u fikrni ifodalash
vositasi bo‘lishi bilan birga fikrlashning asosiy mexanizmi hamdir” 47 deb qayd etiladi.
Boshlang‘ich sinflarning ona tili ta’limida o‘quvchilarning nutqini o‘stirish – ularda
eshitish, anglash, gapirish, yozish va o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish, demakdir.
Shu asosda intellektual salohiyat oshiriladi, estetik va axloqiy tarbiya yo‘lga qo‘yiladi.
Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilar nutqi va tafakkurini rivojlantirish masalasi
o‘tgan asrning 60-70-yillarida S.Dolimov, Y.Abdullayev, Q.Abdullayeva va
K.Qosimovalar, 80-90-yillarida B. Turdiyev, A. G‘ulomov, M. Qodirov, SH.
Yusupova, B.To‘xliyev, M. SHamsiyeva, T. Ziyodovalar, 2000- yillarda A.Hamroyev,
SH.U. Nurillayeva, O‘. Ro‘ziboyeva, G. M. Ahmedova, SH. Yuldasheva,
U.Masharipova, H. Bakiyeva kabi olimlar tomonidan tadqiq qilingan. Mazkur
metodistlarning ayrimlari adabiyot darslarida, ayrimlari ona tili va o‘qish darslarida
og‘zaki va yozma nutqni o‘stirish masalasiga doir qimmatli metodik tavsiyalar ishlab
chiqqanlar. A.Sa’diy adabiyot o‘qitishda qahramonlarga og‘zaki va yozma tavsif
berish, S.Dolimov yozma bayon va adabiy ijodiy ishlarni tashkil etish bo‘yicha metodik
tavsiyalarida o‘quvchilar nutqiy boyligining ahamiyatini aytib o‘tganlar.
Q.Abdullayeva “1-sinfda nutq o‘stirish” metodik qo‘llanmasida o‘quvchilarni tovush
va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish, savod o‘rgatish davrida mantiqiy mashqlarni
tashkil etish, didaktik materiallardan foydalanish usullarini yoritgan bo‘lsa,
K.Qosimova «1-sinf ona tili darslarida lug‘at ustida ishlash» qo‘llanmasida lug‘aviy
mashqlarni tashkil etish metodikasi xususida so‘z yuritadi. B. Turdieyvning “Yozma
nutqni o‘stirish yuzasidan praktikum” nomli qo‘llanmasida yozma nutqning umumiy
nazariy masalalari, yordamchi xarakterdagi yozma ishlar, kitob ustida mustaqil ishlash
bilan bog‘liq yozma ishlar, ish qog‘ozlarini to‘ldirish, bayon va insho yozishga
o‘rgatish masalalari yoritilgan. A. G‘ulomov, M. Qodirovning “Ona tili o‘qitish
metodikasi” qo‘llanmasida nutq o‘stirishning nazariy va amaliy ahamiyati, nutq
o‘stirishga doir mashqlarni tashkil etish bo‘yicha metodik tavsiyalar berilgan.
M.Asqarova rahbarligidagi bir guruh olimlar tomonidan yaratilgan “Kichik yoshdagi
bolalar nutqini o‘stirish” nomli o‘quv qo‘llanmada asosan bog‘cha yoshidagi bolalar
nutqini o‘stirish masalalari o‘rganilgan. B.To‘xliyev, M. SHamsiyeva, T. Ziyodovalar
yaratgan “O‘zbek tili o‘qitish metodikasi” qo‘llanmasida bo‘lg‘usi mutaxassislarni
61
maktab ta’limiga tayyorlashda grammatik mavzularga bog‘liq holdao‘quvchilar nutqini
o‘stirish, lug‘atini bo‘yitish metodikasiga alohida diqqat qaratilgan. Islohotlar tufayli
ona tili o‘qitish metodikasi tezkor taraqqiyot yo‘liga kirdi. Uzluksiz ta’lim tizimida til
va nutqni farqlab o‘rganish, ona tili darslarida nutqni bilim, ko‘nikma va malakalar
hamda ijodiy tafakkur integratsiyasini ta’minlovchi vosita deb qarash dolzarb ahamiyat
kasb etmoqda. Nutqiy bilim, ko‘nikma va malakalarni uzviylik va uzluksizlikda ona tili
sathlariaro aloqadorlikda izchil rivojlantirishga e’tibor qaratildi. Boshlang‘ich sinflar
ona tili ta’limining bosh vazifasi turli usulda va mazmunda tashkil etiladigan mashqlar
yordamida o‘quvchilarning nutqi va tafakkurini rivojlantirishga qaratiladi. Ta’lim
jarayonida nutq o‘stirish o‘qituvchi va o‘quvchining nutqiy ko‘nikma va malakalarni
shakllantirish va o‘stirishga qaratilgan hamkorlikdagi amaliy faoliyatdir. O‘quvchilar
nutqini o‘stirish hamisha pedagogik rahbarlikni talab etadi. Nutq o‘stirish nima? Agar
o‘quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko‘zda tutilsa, nutq o‘stirish deganda tilni har
tomonlama (talaffuzi, lug‘ati, sintaktik qurilishini, bog‘lanishli nutqni) faol amaliy
o‘zlashtirish tushuniladi. Agar o‘qituvchi ko‘zda tutilsa, nutq o‘stirish deganda,
o‘quvchilarning tilning talaffuzi, lug‘ati, sintaktik qurilishi va bog‘lanishli nutqni faol
egallashlariga
yordam
beradigan
metod
va
usullarni
qo‘llash
tushuniladi.O‘qituvchining vazifasiga faqat o‘qitayotgan faniga qiziqish uyg‘otibgina
qolmasdan, o‘quvchilarning kommunikativ va mustaqil fikrlash ko‘nikmasini
rivojlantirish ham kiradi. O‘qituvchi o‘quvchilarni turli vaziyatlarda til birliklaridan
foydalana olishga, o‘z nutqiga ongli munosabatda bo‘lishga, har bir so‘ziga
javobgarlikni his qilishga o‘rgatishi kerak. Ona tili o‘quv predmeti sifatida nafaqat
nazariy bilimlarni o‘zlashtirishga, balki inson uchun umri davomida zarur bo‘ladigan
til birliklarini Hamma bir narsa haqida oilada bo’ladigan suhbatlarni biron-bir narsa
haqidagi umumiy sifatlar va tushunchalar atrofida tashkil etib, bolalar ham unga jalb
etiladi: daraxt nimaga o’xshaydi, nimadan farq qiladi? Agar noto’g’ri javob bersa,
navbat yana sizda bo’ladi. Bunda siz bo’ladigan, bo’lmaydigan misollarni aniq
keltiring, masalan: “Bo’ri daraxtda o’tiribdi”, “Idishda payola pishyapti”, “Mushuk
tomda yuribdi”, “Qayiq osmonda suzib ketyapti”, “Qizcha rasm chizyapti”, va h.k.
Agar sizning va bolalarning farazlari turlicha va kutilmagan tarzda berilsa, o’yin
quvnoqroq va qiziqarliroq bo’ladi. Agar ba’zan yanglishib ketsangiz, bu o’yinning
faqat qiziqarli bo’lishini ta’minlaydi. O’z o’rningni top. Agar sinfda u yoki bu mavzu
bo’yicha tortishuvlar vujudga kelsa bu metod yordamida muammoning yechimini
toppish mumkin. Undan ko’pincha tarbiyaviy tadbirning kirish qismida foydalanishadi
va o’tilayotgan mavzuni o’rganishga turli xil yondashuvlar mavjudligi A.Sa’diy
adabiyot o‘qitishda qahramonlarga og‘zaki va yozma tavsif berish, S.Dolimov yozma
62
bayon va adabiy ijodiy ishlarni tashkil etish bo‘yicha metodik tavsiyalarida o‘quvchilar
nutqiy boyligining ahamiyatini aytib o‘tganlar. Q.Abdullayeva “1-sinfda nutq o‘stirish”
metodik qo‘llanmasida o‘quvchilarni tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish,
savod o‘rgatish davrida mantiqiy mashqlarni tashkil etish, didaktik materiallardan
foydalanish usullarini yoritgan bo‘lsa, K.Qosimova «1-sinf ona tili darslarida lug‘at
ustida ishlash» qo‘llanmasida lug‘aviy mashqlarni tashkil etish metodikasi xususida
so‘z yuritadi. B. Turdieyvning “Yozma nutqni o‘stirish yuzasidan praktikum” nomli
qo‘llanmasida yozma nutqning umumiy nazariy masalalari, yordamchi xarakterdagi
yozma ishlar, kitob ustida mustaqil ishlash bilan bog‘liq yozma ishlar, ish qog‘ozlarini
to‘ldirish, bayon va insho yozishga o‘rgatish masalalari yoritilgan. Buning uchun
yoshlarimiz dunyoqarashini o‘zgartirish, ularning bilim va ma`naviyatlarini jahon
andozalari darajasiga ko‘tarish zarur. Bugun jamiyat maktab oldiga: maxsus
qobiliyatini ularning mustaqil bilishlarini maqsadga muvofiq ravishda rivojlantirishni
vazifa qilib qo‘ydi. Ana shu vazifalarni hal etishda muammoli ta`lim texnologiyasi
etakchi o‘rinni egallaydi. Bizga ma`lumki zamonaviy ta`lim texnologiyasida
muammoli ta`lm alohida o‘rin tutadi. Muammoli ta`lim texnologiyasining zamirida
yoki bir-biriga bog’liq bo‘lgan muammolar zanjiri yotadi. Muammoli ta`lim metodiga
asoslangan ta`lim jarayoni quyidagi to‘rtta bosqichda amalga oshiriladi. Muammoli
vaziyat hosil qilish; Muammolarni shakllantirish va muammoni echish uchun u mumiy
taxlil qilish; Tahmin qilingan echimni tekshirish; Amaliy va nazariy xarakterdagi
masalalarda qo‘llash,ularni tartibga solish hamda siyosiylashtirish. Dars jarayonida
o‘quvchi muammoni echar ekan, o‘zicha muhim bo‘lgan «kashfiyot» qiladi.Bu hol
o‘quvchida o‘ziga ishonch xosil qiladi (ya`ni mening kashfiyotim, men topdim, ixtiro
qildim) Mana shu tomoni bilan muamoli ta`lim texnologiyasi boshqa barcha
o‘qitish texnologiyalaridan ustun turadi.CHunki bunda o‘quvchi izlanish olib borish,
taxlil qilish, empirik hulosa chiqarish, boshqa vaziyatga qo‘llash, fikr muloxazalrini
taxminan sistemalashtirib isbotlash kelgusida amaliy faoliyatga qo‘llash malakalarini
egallab boradi. Muammoli ta`lim an`anaviy o‘qitish metodikasiga tayanadi.
O‘qituvchi muamoli va ziyatni o‘quvchilar oldiga qo‘yish bilan bir qatorda , uni
echish uchun izlanish zarurligini, izlanish uslublarini o‘quvchilarga o‘rgatadi.
Muammo echimini topish. Izlashga o‘tish uchun, eng avvalo zaruriy muxit yaratilishi
kerak. Muammo aniq bo‘lishi, o‘quvchilar o‘ni echimini izlash jarayonida oldingi
mavzularda,fanlarda olgan ma`lumotlari, tushunchalari, bilimlaridan foydalana
oladigan bo‘lishi kerak. O‘quvchilar olidga qo‘yilgan muammo o‘zining dolzarbligiga
ega bo‘lishi ham muhim ahamiyatga ega. O‘quvchi izlanishni ma`lum bir sistemada,
muayyanlikda bo‘lgan muammo ustida olib borish kerak.shunda o‘quvchi muammoni
63
taxlil qiladi, qismlarini ajrata oladi va echish uchun kirishadi. Ta`lim jarayonini
loyihalash bevosita muammoli ta`limni qo‘llashga va aksincha, muammoli ta`lim
ta`limini loyixalashga olib keladi.
Foydalangan adabiyotlar
1.
Abdullaeva Q. va boshq. 1-sinfda o‘qish darslari. – T.: «O‘qituvchi»,
2009.
2.
O‘zbekiston
Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi Maktabgacha
muassasalar
xodimlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish Respublika o‘quvmetodika
Markazi // Bolajon tayanch dasturi.T.:2010. 213 b.
3.
Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq,
4.
A.Axatova
-
BOSHLANG`ICH
TA’LIMDA
ZAMONAVIY
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR – Navoiy - 2012
| 