bosimning suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi bilan muvozanatlashishiga
asoslangan. Asboblar turli ish suyuqliklari, ko‘pincha simob, transformator moyi,
suv va spirt bilan to‘ldiriladi.
Asboblarda tutash idishlar prinsipi qo‘llanadi. Ularda ish suyuqligi sathlari
ular ustidagi bosim teng bo‘lganda
mos tushadi, bosim teng bo‘lmaganda esa,
suyuqlik sathi shunday xolatni egallaydiki, bir idishdagi ortiqcha bosim boshqa
idishdagi
suyuqlikning
ortiqcha
ustunining
gidrostatik
bosim
bilan
muvozanatlashtiriladi.
22.1 - rasm. Ikki naychali manomеtr
Ko‘pgina suyuqlikli manometrlar ish suyuqligining ko‘rinadigan sathiga
ega. O‘sha sath bo‘yicha ko‘rsatishlarni bevosita yozib olish mumkin. Shunday
suyuqlikli
asboblar guruhi borki, ularda ish suyuqligining sathi bevosita ko‘rinib
turmaydi. Sathning o‘zgarishi qalqovichning siljishiga yoki boshqa qurilma
tasniflarining o‘zgarishiga olib keladi. Bu tasniflar yo rahamli qurilmalar
yordamida o‘lchanayotgan kattalikning bevosita ko‘rsatishini, yoki uning
qiymatini o‘zgartirish va masofaga uzatishni ta’minlaydi.
Suyuqlikli asboblarning ba’zi turlarini ko‘rib chihamiz.
Ikki naychali manometr. Bosim, siyraklanish va bosimlar ayirmasini
(farqini) o‘lchash uchun sathi ko‘rinadigan
ikki naychali U-simon
manometrlardan, vakuummetrlardan va difmanometrlardan foydalaniladi. Bunday
manometrning prinsipial sxemasi 17. 1 -rasmda tasvirlangan. Ikki tik tutash naycha
1 va 2 metall yoki yog‘och asos 3 ga mahkamlangan bo‘lib, unga shkala 4
o‘rnatilgan.
Agar naychaning ochiq qismidagi suyuqlik ustunining gidrostatik bosimi
ikkinchi qismidagi bosim bilan mos kelsa, asbobda suyuqlik ustuni balandliklari
bir hil holatda bo‘ladi. SHunga asoslanib, quyidagi ifodani yozish mumkin:
Rmut-S=Patm-S+H-S-g(p-p1)
(22.5)
bu erda, R
mut
- o‘lchanayotgan bosim, Pa;
R
atm
- atmosfera bosimi, Pa;
S - naycha kesimining yuzi, m
N - suyuqlik sathining (ustun uzunligining) farqi, m;
p - suyuqlikning zichligi, kg/m ;
3
p1 - monometrdagi suyuqlik ustidagi muhitning zichligi, kg/m
2
;
g - tezlanish kuchi, m/s .
Demak,
Rmut=Patm+H * g(p-p1),
(22.6)
Rort=Rmut - Patm = H * g(p-px). (22.7)
Agar anometrdagi suyuqlik ustida gaz bo‘lsa, u holda:
Rort = Rmut - Patm = H *g*p. (22.8)
Suyuqlik ustuni balandligini topish uchun ikki marta ustun balandliklarini hisoblab
chiqish (bir
tirsakdagi kamayishini, ikkinchisida esa, ko‘payishini) va ularning
qiymatini qo‘shish lozim, ya’ni
H=h1+h2
(22.9)
Bosimlar farqini (o‘zgarishini) o‘lchashda suyuqlikli differensial ikki naychali
manometrning bir tirsagiga (musbat) katta bosim, ikkinchi tirsagiga esa (manfiy)
kichik bosim beriladi. Musbat va manfiy tirsaklardagi
suyuqlik sathining farqi
o‘lchanayotgan bosimlar farqiga mutanosib (AR):
AP=P
r
P2=H-g(p-p1) (22.10)
Manometrlarda ish suyuqligi kapillyar kuchlarning ta’siridan xalos bo‘lish
uchun ichki diametri 8... 10 mm bo‘lgan shisha naychalardan foydalaniladi. Agar
ish suyuqligi sifatida spirt olinsa, naychalarning diametrini kamaytirish mumkin.
Ikki naychali manometrlardagi xatoliklar manbai mahalliy erkin tushish tezlanishi
g ning hisobiy qiymatidan chetga chiqishi, ish suyuqligi va o‘lchanayotgan
muhitning zichligi p xam p
b
hi va h
2
balandliklarni o‘lchashdagi xatolardan iborat.
Ularning ko‘rsatish xatosi 20°S haroratda 2 mm dan oshmaydi. Ular noagressiv
suyuqlik va gazlarning ortiqcha bosimi va siyraklanishini 0...10 kPa chegaralarda
o‘lchash uchun mo‘ljallangan. Mazkur asboblardan bosimlar farqini o‘lchashda
difmanometr sifatida foydalanish mumkin.
Tuzilishiga harab naychali suyuqlikli asboblarning bir naychali (kosali),
og‘ma naychali va boshqa turlari mavjud. Bu asboblar ikki naychali asbobning bir
turi bo‘lib, ikkinchi naycha o‘rniga keng idish (kosa) ishlatiladi.
Suyuqlikli asboblar laboratoriya va ishlab chiharish tajribasida keng qo‘llanadi.
Ularning kamchiliklari - ko‘rsatishlarni masofaga uzatish mumkin emasligi,
o‘lchash chegaralarining kichikligi, ko‘rsatishlarning
yaqqol emasligi va mexanik
mustahkam emasligidan iborat.
Texnik o‘lchashlarda kombinasiyalashgan suyuqlikli-mexanik asboblar
qo‘llanadi. Ular yuqorida ko‘rilgan asboblardan farqli o‘laroq ish suyuqligining
ko‘rinadigan sathiga ega emas. Ularga qalqovichli, qo‘ng‘iroqli va halhali asboblar
kiradi.
Qalqovichli difmanometrlar. Qalqovichli difmanometlarning ishlash
prinsipa kosali manometrlarnikiga o‘xshash, ammo ularda bosimni o‘lchashda
kosadagi suyuqlik sathi balandligining o‘zgarishi natijasida qalqovichning
siljishidan foydalaniladi. Uzatish qurilmasi yordamida
qalqovichning siljishi
strelkaga uzatiladi. Bular, ko‘pincha, bosimning o‘zgarishini o‘lchash uchun
ishlatiladi.
22.2- rasmda qalqovichli difmanometr sxemasi ko‘rsatilgan. Katta bosim
beriladigan idish musbat, kichik bosim beriladigan idish manfiy deyiladi. Musbat
idishga P
1
> R
2
bosim berilganda
undagi suyuqlik sathi h
2
ga pasayib, manfiy
idishdagi sath h
1
ga ko‘tariladi. R
1
- R
2
bosimlar ayirmasi suyuqlik ustuning h
uzunligi orhali muvozanatlashadi:
22.2- rasm. Qalqovichli difmanometr sxemasi
