| 1.2 Talabalarga zamonaviy dizaynerlik faoliyatini ko’rinishlarini pedagokik tomonlari.
Dizayn maqsadi bu dunyoni go’zallik shaklini yaratish, bizning ijtimoiy va moddiy madaniyat taraqqiyotimizning muayyan bosqichini ochib berishdir deb yatadi D. Loxti.
Dizayn kasbi sifatida dastlabki qadamidanoq u loyihalash obektining eng keng ko’lamiga davogarlik qildi. “ yumshoq keng divanlardan tortib to shahar muhitidagigacha “ dizayner o’zining yuz yillik boshlaridagi kasbiy faoliyati doirasini tavsiflab berdilar, “ ignadan ta samolyotgacha “ ular 60- yillarda o’zlarini ma’lum qildilar Bugun inson faoliyatining qaysi bir sohada bo’lmasin o’zini dizayner mehnatisiz tasavvur qilish qiyin. Arxitektor va rassomlar kasbi orasida paydo bo’lib dizayn rivojlanish jarayonida loyihalash badiiy kompozitsiya va badiiy amaliy grafika kabilar faoliyaida, nafaqat mustaqil turga aylandi, balki uning o’zi ham badiiylikni va arxitekturani shakllanishiga aktiv ta’sir qilib o’zining kasbiy doirasini kengroq anchagina ko’proq kengaytirdi. Biz uchun bugun endi odatiy bo’lib qoldi, unchalik uzoq bo’lmagan paydo bo’lish tushunchasi, kiyim va soch turmagi dizayni, grfik va
manzara dizayni, surat, fit o’simlik dizayni kasbi, dizayn yo’nalishlari soni va mutaxasisligining o’sishi davom etmoqda. Vaxolangki, ayrim kishilar uy bezaklarini ham dizaynchilarga topshirmoqda.
Avval boshdan tafsiflash alomatlari dizaynerlik faoliyatida bo’lib olib borilgan dizayner ishlaridagi buyumlar bo’ldi. Har bir ushbu buyumlarning o’ziga xos xususiyatga ega edi, konstruktorlik va texnalogik ishlab chiqarish sohasida alohida bilimni talab qildi. Birinchidan 20-yillar dizayn maktablari Vauxauz, VXUTEMAS da studentlarni bo’lish quyidagi yo’nalishda olib borildi.
- duradgorlik sohasi,
- ganchkorlik,
- hunarmandchilik,
- metalga ishlov berish,
- to’qimachilik,
- grafika kabilar.
Keyinchalik bu turdagi mmutaxasisliklar kengaytirilib “ emal”, “ kiyimlar dizayni”, “interyerlar” paydo bo’ldi va yaqin kunlarda “arxitektura doirasidagi dizayn”, shuningdek zamonaviy kompyuter texnalogiyasi- dizayni, television dizayni va boshqalar tashkil etildi. Bu mutaxasisliklar zamonaviy dizayn yo’nalishi faoliyatining asosini tashkil qiladi. Ushbu yo’nalishda ijidiy va kasbiy dizaynerlar uyushmasi tashkil etildi va dizaynerlar tanlovi va ko’rgazmalar bahosini belgilab berdi Sanoat dizaynidan tashqari, arxitektura soxasida gi dizayn kiyim va aksesuarlar dizayni to’qimachilik, grafik dizaynlari, art dizayn. Alihida nominatsiya kabi dizayn nazaryasi va dizayn talimi ko’rib chiqilmoqda. Tomas Xauffi qisqa kurslarda “dizayn” ommabop nemis nashri “ Dyumont” da 30ga yaqin dizayn faoliyati turi sanab o’tilgan, avtomobil, kompyuter, buyumlar, imej, dizayn komunikatsiyasi aparaturalari, istemol mollari, film, dizayn tovushi alternativ va hatto anti dizaynni o’z ichiga oladi.
Dizayn arxitektura doirasida zamonaviy dizaynerlik faoliyatida arxitektura dizayni soxasi anchgina keng tarqalmoqda, ular interyer dizayni va tashqi arxitekturasi doirasi dizayniga ajratilmoqda. Interyer dizayni interyerlarni va jamoat xonalarini, yashash muxitidagi va ishlab chiqarish binolari interyerlarini jihozlashni o’z ichiga oladi. Bu turdagi har bir muhit o’zining xususiyatiga ega va o’zining kasbiy soxasidagi masalasida va uni loyixalash uslubida hal qilishni belgilaydi. Jamoat interyeri binolariga o’nlab va minglab odamlar tashrif buyuradilar, birinchi galda borazli- sematik masala xisoblangan: noyob obyektdagi yuqori badiiy ko’rinishni yatarishdir shuning uchun asosiy diqqatini dizayner pardozlash materiallariga qaratadi, undan ko’proq interyerning, tashqi ko’rinishini uning shaklini belgilaydi. Bunda qisman yog’ochning qimmat\baho turidan ,tabiiy tosh va boshqa qimmat turdagi materiallardan foydalaniladi, intinsiv foydalanish sharoitida uzoq muddatga xizmat qiladigan, bir vaqtning o’zida bir necha odamlar tashrif buyurishini xisobga olib, jamoat binolari muhiti ko’pincha zavq xususiyatiga ega bo’lib, keng qanotli konstruksiyaga egadir. So’nggi o’ziga xoslik ko’pincha dizayner tomonidan o’ylani va inshoatlar tektonikasi va interyerning adiiy mavzuiga ega bo’lmoqda: playstralar, kolonnalarni ko’tzarib turuvchi to’sin va firmalarni yopishda meyorida ajralib turgan unumiy mujassamlikdagi alohida shakl, rang, ularni o’ziga xos kerakli qismga aylantirib, interyerlar bezatiladi.
Turar joy xonalarida to’rtburchak yoki oval shaklidagi yog’ch metal, chinni, plastmassa, poyans taxtacha, rassom ish jarayonida odatda moyli bo’yoqlarni qorishtirib rang tanlashda foydalanadi, loyihalovchining sazilarli darajada vazifalarida anchagin ilgari ham, ayniqsa ko’p xonadonli turar joy uylari sharoitida. Jamoat binolari xonalariga qaraganda bu yerda farqi qoidaga ko’ra o’z o’lchovi bilan ancha kichik hajmda va anchagina oddiy zich shaklga ega. U interyrni tashkillashtirishda asosiy tayanch uni mebel va asboblar bilan jihozlashga qaratiladi. Uning ko’proq uslubi xisobiga interyer yaxlit ko’rinishda shakllanadi.
Turar joy interyerining o’ziga xos shakldagi yechimi mebelni joylashtirish tarkibiy qismida va qismlarni jihozlashda erishiladi, shift, pol,devorning rang uslubi yechimida, shuningdek interyer bezagining noyob tarkibiy qismlari- soat, surat, chiroqdan, kamen kabilar. Devor bezgi qoidaga ko’ra, kamroq mablag’ sarflash xususiyatiga ega va vaqti vaqti biln tiklab turiladi. Kichik qamrovli xonadonlarda joy tanqisligi sharoitida harakatdagi mebeldan foydalanadi: yig’ma stollar va divanlar, sakretarlar yozuv stulining bir turi, kreslo va divan krovat, krovat shkaflar, stolkitib javoni kabilar. Bu muhitdan ancha oqilona foydalanish va funksional jarayonni keng to’plab xuddi shu xonada birga tashkilashtirishni yo’lga qo’yadi alohida diqqatni turar joy interyeri ustidan ishlatayotganda ergonomikaga qaratmoqda. Birinchi galda bu xonadonning ishchi zonasiga ta’luqlidir- ovqat tayyoranadigan joyga xo’jalik ishlari bajariladiga oila a’zosining xobbisi o’qish va kasbiy faoiyati olim, yozuvchi joyiga qaratib ishlanadi.
Sanoat binolari interyerlarining o’ziga xos tashkillashtirishda birinchi navbatda ishlab chiqarish xususiyati belgilanaddi. Interyer tuzilishi muhitiga bog’liq holda belgilanadi, uning knstruktiv yechimi tanlanadi. Shunday masalani po’lat eritish sexi muhiti konstruksiyasi va goboriti avtozavod konveri sexidan yoki yig’ma qo’l soati sexda ishanga ishdan ma’lum darajada farq qiladi. Sanoat inteyerini tashkillashtirish jarayonida alohida e’tibor ishchining ish o’rniga qaratiladi: uning yaritilishiga ranglar gammasiga, ishlab chiqarish qurollari qamroviga. Ishchi o’rni har jihatdan qulay va ishlab chiqarish mehnatida eng maqbul sharoit bilan ta’minlanishi lozim.
Dizayn o’zining rivojlanish jarayonida asta sekin shahar ko’chalariga chiq boshladi. Dastlab avtomobil va kiyosk ko’rinishida, keyinchalik savdo avtomobillari va telefon boks alohida xonalari, hozircha ananaviy “kichi arxitektura shakllari” bilan almashinishi va ko’chadagi osma mebel va jixozlar vizual tizimidagi aloqa yo’l. Ayniqsa aktiv rivojlanish shahar doirasida yoki uni yana qanday nomlaydilar “shaharlik dizayn” XX-asrning 60-yillari o’rtalaida shahar markazida yuqori darajadagi har jihatdan qulay obodonlashgan puyodalar mixitida yuzaga keldi. Songgi vaqtda ananaviy tushuncha “ bog’, park san’ati “ va “landshaft arxitekturasi” qatorida hamon tez tez “landshaft dizayni” tushunchasi qo’llanilmoqda, gap uncha katta bo’lmagan shinam ko’kalamzor burchak haqida ketdanda, qoidaga ko’ra, yuqori urbaniztsiyalashgan piyodalar ko’chasi doirasida va shahar marlazi, shuningdek “fito dizayn”, san’at kabi ko’kalamzor mujassamlik dastasi, miniatyurali bog’ yoki interyerdagi ko’kalamzor tushuniladi.
Grafika dizayni qadimiy va dizaynerlik faoliyati sohasida eng ko’p tarqalganlaridan biri. Ularga kitob bezash sanati, reklama-axborotlari va savdo markazining ishlash, firma belgilari va xarfli garnitur shahardagi garniture, shahardagi to’siqlar va devor fasadlaridagi reklama mahsulotlari ta’luqli. Bugun dizayner grafik ananaviy ishda murakkab grafik tizimidagi ishlar qo’shildi, korxonaning firma uslubi, interyerlarda va shahar doirasida visual ko’z ilg’maydiga nishonlar aloqa yo’lida asos bo’lib shakllanmoqda.
Dizayn manbaida har bir davr o’zgarmaydigan yangi va qimmatli shakllar yaratadi, ammo shuningdek uni vayron qiladi ham deydi Valter Gropius.
Dizayn yuzaga kelishida loyihalash madaniyati rivojining bir necha tarmoqlari kesib o’tiladi: badiiy loyihalsh dasturi, ommaviy sanoat, muhandislikning loyihalashtirilishi fan. Dizayn paydo bo’lish sabablaridsa inqirozli badiiy vaziyat buyumlar olamidagi shakl hosil qilish yotadi, yevropa mamlakatlarida XIX-asr o’rtalarida yuzaga kelgan, sanoat qachon o’zining jahonga hukmronlik yo’lini ochganda hunarmand inqirozi, o’zro fikr va shakl uzilishida jamiyatning hayot faoliyati jarayonlarini aniqlashtirish, fundamental “ boqiy” qoidalari shkl hosil qilishning buzulishida shakl shamoilining yangicha tus olishida, jussa o’zgarishida. Ilk dizayn amaliyoti ancha oddiy bo’lgan. Muhandislar mahsulotining soda funksionaligi va tejamkorligi bilan shug’ullangan, Sanoatga kirib kelgan rassomlar tayyor mahsulotning estetik ko’rinishiga javob berganlar. Ishlab chiqarish mexanizatsiyasio’tgan zamon bilan uzulishiga olib kelishini tushungan holda dizaynerlar faqat ommaviy mahsulot shakli namunalarini ananaviy qo’l mehnatidagi uslub va materiallarda o’xshatdilar xolos. Birinchi sanoat buyumlari namunalari mukammaldan ancha yiroq bo’lgan va qoidaga ko’ra manufakturali sifat va hunarmand ishlab chiqargan mahsulotga asrlar davomida to’plangan anana va tajribaga yo’l berib, avloddan avlodga o’tib kelgan sirlariga ega bo’lgan bundan tashqari shuningdek mashina usulida tayyorlangan buyum uning shakli mustaxkam emasligi, shuningdek o’zining g’oyasida ommaviy nuxalanishi ikki tomchi suvday bir biriga o’xshash buyumlarni 100 va 1000 ta tayyorlanishi estetik g’ayri tabiiylikda ma’lum bo’ldi. Xuddi bizdagi hunarmandlar ” arteli” ishga o’xshashdir. Uilyam Morris va uning harakati «San’at va hunarmandchilikni o’zaro bog’lash uchun» Dizayn tarixi o’zining hisobini boshlash, ko’pgina tadqiqotchilar fikriga ko’ra, XIX asr oxiridan ingliz san’atshunos va rassomlari nazariy tahlilida san’atni hayot bilan ilmiy texnik jarayonidagi taraqqiyotidagi sharoitda bog’lash muammosi qo’yildi. Evropa dizayni nazariyasi manbaida ingliz harakatchilari «San’at va hunarmandchilikni o’zaro bog’lash uchun» shiori bilan turibdi. Uning yo’lboshchisi Uilyam Morris , rassom-amaliyotchilikni o’zaro birga qo’shgan jamoat arbobi va ishlab chiqarish tashkilotchisidir. Dizayn nazariyotchilari uning davrida va anchagina keyin barcha tan olgan e’tiborli shaxs sifatida Morrisga murojaat qildilar. U. Morris hayotning yangi uslubini yaratish dasturini tavsiya qildi, yuqori rivojlangan texnika qo’l mehnati bilan bog’lab, hunarmand mehnatini halq ijodi kabi alohida namoyon etish mumkinligini tasavvur qildi. Bunda U. Morris badiiy xunarmandchilikni dastlabki asos kabi belgilab, undan plastik san’atning boshqa hamma turlari chiqdi va rivojlandi. U o’rta asrni ko’rib chiqadi, qachonki badiiy ijodiyot ko’pgina insonlar uchun qo’li etarli bo’lganday, qachonki ular deyarli tabiiy xo’jalikda yashaganlarida va kerakli buyumlarni va binoni o’zlari yaratishlari lozim edi, shuningdek molga maxsus murojaat qilishda, oddiy ishchilardan bevosita tabiiy mehnat jarayonida yaratiladi. Buning hammasi uning zamondoshlari uchun odatdagidan boshqacha bo’lgan. O’ziga xos yangi ijodiy oqimning monifesti, jamoatning mavjud uslub va didlariga ta’sir etishni o’z oldilariga maqsad qilib qo’yib, U. Morris tomonidan «Red-xauz» qizil g’ishtli suvoqsiz uyi qurildi, nomi ham shundan. Bu rassomning o’ziga o’zi uchun va xamfikrlari uchun loyiha dasturi bo’ldi. Uni «Angliyadagi eng chiroyli er» kabi qurdilar. Red xauz qoida jihatdan o’sha davr uchun yangi uy turi bo’ldi-engil va yoriq intererli, uy atrofli to’siqli, rangli gulqog’ozlar yopishtirilgan, yangi mebel va chiroqdonlar, qorong’i va pastqam intererlari o’rnida panel dubdan va qizil yog’ochdan o’ymakori qilib ishlangan, kamroq yoritilgan va mebellari qo’yilgan. «Red xauz»da U.Morris uyning hamma jihozlarini arxitekturaga moslab olib borishga intildi. SHuning uchun u mustaqil usta do’stlari bilan mebelni ham tayyorlashga kirishdi. Buning uchun ushbu mebel oddiy xususiy uy uchun ekanligini hisobga olib ular mebelni shunday qildilarki, go’yoki ular bu mebelni xuddi ommaviy nusxada chiqarilayotgandek. Rossiyada dizaynning yuzaga kelishi Vxutemas Bizning asrimizdagi o’tgan 20 yillar qanchalik uzoqqa ketsa, hammasi shunda ravshanlashadi, o’shanda nimaga asos solingan edi, nimadir juda muhim kelajakdagi hamma buyumlar rivoj- badiiy-ijod muhiti uchun. S.O. Xan-Mogomedov. Ishlab chiqarish san’ati turli ilg’or badiiy oqimlar qatorida inqilobdan keyingi Rossiyada «Ishlab chiqarish san’ati» harakati dunyoga keldi, o’tayotgan XX asr futurizm ildizlari san’at va texnika integratsiyasida namoyon bo’ldi. Uning tarafdorlari eski dastgohli san’atni inkor qilib «yangi shakl tajriba faoliyati»da yangi san’atni shior qilib oldilar. Bu harakat sanoatdan tashqari muhitda maydonga keldi: bir tomondan u rassomlarning so’l oqimiga suyanib, estetik shakllanish tajribasi jarayonida buyumlar olamiga boshqa tomondan esa-nazariyotchilar sotsial va san’atshunoslarga «kirib keldi». SHuning uchun ishlab chiqarish san’atning nazariyotchilaridan biri B. Arvatov san’atni» yuqori malakali hunarmandchilik» deb nomladi. Sotsial-texnik har tomonlama maqsadga muvofiq-yagona qonun va yagona badiiy faoliyat mezonidir. Oxirida u oddiy shakllanish faoliyatini bir xil deb qaraydi. Bundan-qanchalik malakali bo’lsa, shunchalik yaxshi shakllanish hosil qilish ma’nosida, qilingan mol, u shunchalik badiiydir. Boshqa nazariyotchi ishlab chiqarish san’atida B.Kushner, injenerlik faoliyatini tahlil qilib shunday xulosaga keldi, rassom ishlab chiqarishga kirib kelishi lozim, bunda u muxandisning o’rniga «rassom-muxandis bo’lib, ijod qilishi lozimligini tushunib etdi”. Xaqiqatdan bu birinchi nazariy asoslangan xolda yuzaga kelgan, xolisona yangi loyihalash madaniyatida ya’ni “san’at muhandislik bilan birlashib yangi misli ko’rilmagan sintezda, fan va texnikaning eng yangi yutuqlari negizida qurilgan, shuningdek ulkan badiiy, sotsial-tarbiyaviy imkoniyatlariga ega bo’lgan, bu ancha yuqori integral madaniyatni kuchli vositada tuzilishidagi bu yangi ko’rinishni nima qilmoq kerak” keyinchalik “dizayn” nomi yuzaga kelganligi. Ishlab chiqarish san’ati bilan shunday ilg’or rassomlar nomi bog’liq, A. Rodchenko, El Lisitskiy, V. Tatlin kabi. Afsuski, O’zbekistonda ko’plab xalq xunarmand ustalarni nomlari, saxifalarga yozib qoldirilmagan. Ularning shogirdlari uchun sinov maktabi bo’lib, shogirdlarining mustaqil ish olib borishlari uchun shart- sharoit yaratib bergan, qobilyat shu tariqa rivojlangan, shunga bo’lgan talab ham o’z o’rnida bajarilgan ishni sifatiga ta’sir ko’rsatgan. Konstruksiya hamisha badiiy shaklda ilgaridan bo’lgan, boshqasi uningsiz yuzaga kelishi mumkin emas. Otto Vagner.
Dizayn shakllarini konstruktorlashda muhim o’rinni egallaydi, ko’pgina holatlarda bu tushuncha «Dizayn» tushunchasini sinonimi bo’ladi. Tasodif emas ko’p yillardan bizning mamlakatimizda dizaynerni rassom-konstruktor deb ataganlar. Bunda dizaynda konstruktorlash bir qator o’ziga xoslikka ega. Jussani go’zalligi, shakl-shamoyili, o’ziga xos chiroyi, bejirimlikka egaligi. Bugun dizaynsiz inson faoliyati qobig’idagi biror narsani tasavvur qilish qiyin. Hammasi, mebeldan boshlanib, kiyimlar modeli va zamonaviy avtomobil konstruksiyasi bilan tugallab va kosmik kemasi, dizayn mehnati mahsuloti hisoblanadi. Rang-barang ko’rinishdagi dizayn faoliyati ancha keng spektorda konstruktiv echimini muvaffaqiyatli chiqishi uchun uning ishlab chiqarish texnologiyasiga obrazli g’oyasiga va zamonaviy texnik imkoniyatga bog’liqdir. Uni dizayin farqlay oladi, masalan, arxitekturadan hammaning oldida inshootning tashqi ko’rinishi shakllarga boy bo’lib ko’rinishi, aynan bir necha konstruktiv sxemadan foydalanishdir. Arxitekturada hali ham an’anaviy qurilish materiallari, konstruksiyasi va texnlogiyasi qo’llanilmoqda. «Arxitektura-bu toshda qotib qolgan musiqa» degan engil ibora hozirgi kunga qadar dolzarb: arxitektor materiali-asosiy shakldagi tosh, sun’iy yoki tabiiy. Dizayner bugun rang-barang materiallar bilan ishlamoqda: an’anaviy-yog’och, teri, shisha, keramika sopol va mutlaqo yangi-turli metall qotishmalari, plastmassalar, kompozitlar. Materiallar politrasi har doim kengayishini hisobga olmoq kerak: yangi materiallarni o’zlashtirish-ancha gigienik va ekologik, tejamkorlik va texnologik ishlab chiqarishda mutassil izlanish bormoqda. Buyum shakli, uning konstruksiyasi ko’proq qo’llanilayotgan materialga bog’liqdir. Dizayn konstruksiyasi qoidaga ko’ra, material logikasiga uning mustahkamligi va plastik xususiyatlariga amal qilinadi. dizaynda ko’pgina konstruktiv chizmalar aniq materiallar bilan bevosita bog’liq holda bo’ladi: yog’ochdan egib yasalgan mebel yoki po’lat truba, plastmassadan qo’yish va shakllash, maishiy texnikada metall tunukaning korpusini qoliplash. Bunda mavjud bo’lgan va etarli universal konstruktiv chizmalar, turli materiallarda bajarilishi mumkin. Biroq birgina xuddi o’sha konstruktiv chizmadagi buyumning tashqi ko’rinishi, uning shakli, materialga bog’liqligi, uning mustahkamligi va plastik xususiyati jiddiy ravishda ajralib turadi. Shunday jimjimador sinchli stulni ommaviy yog’och stuldan ajralib turishi, ayniqsa qobirg’asi yaxlit tovlanuvchan tabiiy toshdan bajarilganligi. Dizaynda konstruksiya birdaniga juda ko’p bir necha vazifani bajaradi, bir vaqtda kerakli chidamlilikni, qattiqlikni va buyumning yaxlit mustahkamligi va uning alohida elementlarini ta’minlagan holda. Arxitekturada konstruksiya ko’taruvchi, o’rab oluvchi, diafragmalar qattiqligi va boshqalarga ajratiladi. Ushbu guruhning har biri ma’lum konstruktiv vazifani bajaradi, o’zining tipologiyasiga ega va tegishli qurilish materiallaridan tayyorlaydi. Bunda ma’lum konstruktiv elementlar mavjud: birgina va xuddi shu binoning konstruktiv qobirg’asining tashqi ko’rinishini har xil bezakdagi turli materiallardan va konstruktiv echimdagi qismlarni olish mumkin. yoki aksincha, shaklni va binoning tashqi ko’rinishini konstruksiyasini saqlagan holda, uning butun ichki tuzilish va konstruksiyasi muhitini o’zgartirishi mumkin. Bu usul xozir arxitektorlar tomonidan shahar qurilishida qimmatli tarixiy tarzlarini rekonstruksiyasida foydalanilmoqda. Dizayn-bu hamma konstruktiv elementlar shaklida, shuningdek ishtirok etadi, lekin ular, mashina ishlab chiqarish logikasi bo’ysungan holda, birgina yagona buyum shakliga birlashtirilgan holda. bunda konstruktiv elementlar, shakl mustahkamligini ta’minlaydi, qoidadagidek, na faqat niqoblanadilar, balki xuddi o’ziga xos buyumning umumiy shakllari badiiy elementi kabi foydalanadilar, uning kapitalligini va ishonchliligini ta’kidlab: maishiy to’plamlarning yuqori korpusining g’arovli va taxlamasimon, zamonaviy mebel va uskunalarda qobirg’asi va to’rsimon qattiqligini ko’rish mumkin.Diktat1 sharoitida sanoat texnlogiyasini ishlab chiqarish turli-tuman shakllardagi buyumni olish uchun va uning konstruktiv echimini loyihalash jarayonida dizaynerlar qayta ishlash qoidasidan keng foydalanadilar, shakllar elementini modullash asosida, bolalar konstruktori kabi yo’l qo’yilgan, turli kompozitsiyani yig’ib, u yoki bu funksional talabga va vaziyat sharoitiga javob beradiganligidadir.
Bugun dizayn sohasidagi hamma o’zgarishlar tajribada aniq kuzatilmoqda, katta nusxadagi bog’liqlik va ayniqsa qimmatbaho buyumlardan uzoq foydalanishda. avtomobilni qo’lga kiritishda, buyurtmachiga rangini tanlash imkoniyati beriladi, komplektlanishi, jihozlangan saloni va bezagi, yuqori sifatdagi radioapparaturalar, shuningdek qator o’zaro almashtiriladigan bloklaridan iborat: proigrivatel, tyuner, magnitafon, tovush kuchaytirgich, akustik tizim va boshqakalar. Xuddi shunday dizayndagi mebel, kiyimlarda ham mavjud. Konstruktiv elementlarning modulligi zamonaviy dizaynning alohida xususiyati xisoblanadi. Xozirgi yoshlar kiyinishiga bir nazar tashlang, sochiga, qo’l taqinchoqlariga, osib yurgan sumkalariga. Anchagina ko’p tarqalgan o’zgaruvchanlik maishiy mehnat qurolida hosil bo’ladi. bu turli xil universal ixcham taxlanadigan ko’p funksionalli moslama va mexanizmlar, xar xil bloklardan tashkil topgan. Buramalar to’plamidan tortib va almashtiriladigan kalit uchigacha, uchli universal elektr o’tkazgich simlari bilan tugallab, uni navbatma navbat elektorqiymalagichga, elektrarra, elektrolobzik, aylana charxlagich, frezerli yoki tokrorlik kichik dastgohiga aylantirilishiga imkon yaratildi. Shuningdek majmuaviy ko’cha mebeli va jihozlari o’zaro bir-biri bilan bloklashtirilgan modullar muhitida keng tarqaldi: -bostirmalar, savdo avtomatlari, telefon butkalari va boshqalar funksional shahar muxitida narsalar o’rtasidagi turli-tuman shakllanishni yo’lga qo’yib-ko’cha, o’tish yo’li, park, maydonda. Bunda ko’cha mebelining zamonaviy garniturlarini shahar orasida turli ko’p funksionalli shakllar yaratilishiga imkon tug’iladi: fonus-ko’rsatkich, daraxt to’siqlari, o’tirish kursilari bilan, fonus-to’siq guldon bilan va boshqalar. Zamonaviy san’at dizayinida ko’pincha birgina xuddi shu konstruktiv qism turli buyumlarda qo’llaniladi: birgina xuddi shu korpus qoliplari uchun turli modeldagi kompyuter texnikasi va radioelektronika, mahkamlanadigan elementlar, shunday o’zaro almashinadigan elementlar, konstruksiya universalligini yuqori ishlab chiqarish tejamkorligiga olib boradi, eskirgan buyumlarni modernizatsiyalaydi alohida agregatlarni almashtirib, xizmat muddatini uzaytiradi. Shakllar harakatchanligi, uning ko’rinishini o’zgartirish imkoniyati vaziyatdagi aniq talablarga bog’liqdir-dizaynning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, dizayn konstruksiyasida buyumlardagi shunday shakllar harakatchanligini ta’minlashi lozim: kabiroletning yuqoriga otilishi, ko’p predmetli qalamtarosh, yig’ma pichoq, yig’ma stol-javon, taxlama divan-karovat. Shuning uchun alohida konstruksiyaning umumiy bog’lovchisi siljiydigan bo’lishi lozim, unga alohida konstruktiv talab da’vo qilinadi. Bizda ham qadimdan xalq xunarmandlari tomonidan yaratilgan yig’ma lavh-kitob uchun taglik. Dizaynerlik shakl hosil qilinishi bugun ko’pgina g’oya atrofimizni o’rab olgan tabiatdan hosil bo’ladi, hammasi imkon boricha oqilona va lo’nda. «Tabiatning yaratgani-mashhur fin dizayneri alvar Aalto qayd qilganidek-uning ichki konstruksiyasidan shakllar yuzaga keladi».Xozirgi kunda suv qovoq sirtiga turli tasvirlar ishlab rassomlarimiz ajoyib asarlar kashf qilmoqdalar, perfarator-tog’ jinslarini parmalovchi mashina bambuk poyasi ma’lum darajadagi balandlikda va kichik diametrda imkoni boricha mutlaqo chidamlilikka ega. qator qo’shilgan kovakli elementlar trubasimon oqimda bu konstruksiyani xaddan tashqiri engil qiladilar uning ustiga yo’g’onligi va joylardagi membranalar bog’lanishini uning mustahkamligini ta’minlaydi. Bu noyob tabiat yaratgan konstruksiya zamonaviy teleskopik antena, spining1lar, zamonaviy stol chirog’i, hohlagan ishchi stoli uchastkasiga «qo’l etishiga» qodirligi timsolga aylandi. Ko’pgina zamonaviy konstruksiya qoliplariga timsollar, mana shunday engil avtomobil kuzovi kabi, maishiy texnikaning monolit korpusi, gul yaproqlari shakli xizmat qilishi mumkin, qalinligi qo’llanilib, mustahkamligi ta’minlanadi. yorqinterval perforatsii namunadagi qattiq konstruksiya materialining minimal xarajatida, oddiy qush tuxumi po’chog’iday hisoblanadi. O’lcham munosabatlarida «bo’shliqni berkitadigan» va o’zining po’chog’i qalinligi bittaga mingtani tashkil qiladi. Bu kuzatishlar arxitektura va dizaynda shakl hosil qilish asosida o’zining turli qobig’ida joylashadi: katta qanotli bo’shliqdagi konstruksiya yuqorida eslatilgan maishiy texnika korpusigacha. TAQI professori Erkin Qosimov ham tajriba tariqasida yog’och qipig’idan shunday buyum yaratgan. tabiiy tomchisimon shakl minimal maydon yuqorisidagi va joyini o’zgartirishda qarshiligini uchuvchi apparatlarni shakl hosil qilish asosida qo’yilgan va transport vositalaridagi tezliklar-avtomobil, temir yo’l tarkibi va boshqalar, zamonaviy dizayin vositasi orqali barpo bo’lmoqda.
Dizayin yaratishning sabablaridan biri bu xozirgi zamon, turli tuman xom-ashyolarga ham bir qadar bog’liqdir. Xammamizga ma’lum va ravshan yildan-yilga turli materiallar kashf qilinmoqda.Yaqindagina material rassom va hunarmand ijodining o’ziga xos xususiyatini, uning kasbi doirasidagi masala echimini belgilab berar edi: kulol, duradgor-yog’och o’ymakor qimmatbaho mebel ishlovchi usta, temirchi va boshqalar. Materiallar, ulardan ishlab chiqariladigan buyumlar, dizayner faoliyatining o’ziga xosligi, uning mutaxassisligi, ishbilarmonligi ko’proq belgilaydi. Tasodif emas birinchi dizayn maktabi fakultetlarini nomlanishida Bauxauz va VXUTEMASda aniq materiallar qatnashdi: metalni qayta ishlash, duradgorlik ishlab chiqarish, kulollik ishlari va hokozolar.
XX asr qoidaga ko’ra yangi texnlogiya asri deb ataydilar. Kukunli metallurgiya, kompyuterli va lazerli texnlogiya, mikroelektronika, gen muhandisligi, atom yadrosining parchalanishi. XX asr o’zi bilan birga yangi materiallarni olib keldi. Bugun bizni metall qotishmasi, polietilen, poliuretan va boshqa turli organik ximiya birikmalari, kompozitlar, keramikani metalldan mustahkam qiladigan, shisha-engil va sinmaydigan plastik kabi, metall esa issiqlikni o’tkazadigan xuddi shisha va keramika kabi buyumlar xammayoqdan o’rab olgan. Xatto avtomobil motori ham sopol qotishmasidan yasalmoqda, bularning hammasi yangi texnologiyadan iborat. Zamonaviy bozor munosabatlari ishlab chiqarish jarayonini doimiy takomillashuvga undamoqda yangi samarali texnlogiyani izlanishda, ilmiy ishlov berilgan va texnik yangilikni ishlab chiqarishga tatbiq qilib, yangi materiallardan foydalanildi. Bularning hammasi na faqat dizayner ijodi chegarasini kengaytiradi, balki uning kasbiy bilim va mahoratini alohida talab qilinadi. Dizaynerchi ham doimo izlanishda ijod samarasini takomillashtirib turadi. Doimo politra materiallarini tiklab yangidan qilishda, dizayner buyumlardan shakl hosil qilish yo’lida o’zining tamg’asida shu jarayonni uzluksiz qoplaydi. Shunday ekologik plastmassaning paydo bo’lishi, ishlab chiqarishda qimmat bo’lmagan, bir martaga yaraydigan maishiy buyumlar chiqarishni boshlashga asos solindi: idishlar, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqalar.foydalanish va qayta ishlashni tashkillashtirish jarayonida munosib ravishda ushbu materialdan ko’p marta foydalanish mumkin. Yumshatilgan shishaga qo’shimcha ursa ham sinmaydigan idishni, shamchiroq qopqog’ini va hatto yangi mebel turlarini yaratdilar: stollar, stul, javon, egma va shaklga solingan yaxlit shisha qatlamidan ishlangan, turli tuman anjomlar yaratilmoqda.
Kundalik sharoitda organik ximiya mahsulotlarining tarqalishi va boshqa sun’iy materiallar, yangi ba’zan tekshirilgan vaqtda etarlicha e’tibor berilmagan, inson ushbu materiallardan foydalanishda gigienik va xavfsizlik masalasi dolzarb deb qaralmoqda. Va bugun asosiy ko’rsatkichlardan biri u yoki bu material yoki buyumdagi maxsus belgi xalqaro eklogiya va gigiena talablariga mos bo’lgan hisoblanadi.Ushbu talab bolalar uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlarni yaratishdagi nazoratida ayniqsa muhimdir. Shunday mutaxassislar germaniya instituti iste’mol uchun axborot “Shtiftung Varentest” yangi materiallar-lateska va silikona ustida test o’tkazdilar, zamonaviy so’rg’ichlar ishlab chiqarishda foydalanilayotgan, ushbu mahsulotni tayyorlayotgan eng mashhur ishlab chiqaruchilar. Test natijalariga ko’ra ushbu mahsulotning ba’zi turlarini ishlab chiqarishdan olib tashlash tavsiya qilindi, unda uchuvchi moddaning ajralib chiqishi, ushbu material tarkibida bo’lganligi sababli me’yorga noloyiq hisoblandi. Shuningdek ishlab chiqarishdan olib tashlash fakti ma’lum ingliz firmalaridan biri chiqargan rezinali o’yinchoq-pishaloqni ishlab chiqarish chog’ida bo’yovchi moddadan foydalanganligi u bolalarda allergik reaksiyani qo’zg’atganligi.Ushbu talab bezatiladigan materiallar uchun ham muhimdir, turar joy va ishlab chiqarish xonalarida qo’llanilayotgan, unda inson uzoq vaqt o’sha erda bo’lishi va ayniqsa xonalarda kasal insonlarning bo’lishi. Ushbu polga to’shaladigan va devorni qoplaydigan, turli-tuman bo’yama laklar, shiftga osiladigan konstruksiya, materiallar, ulardan tayyorlangan mebel va jixozlar. Zamonaviy sharoitda mutlaqo xavfsiz ekologiya nuqtai nazardan bizni o’rab turgan narsa orasida shakllantirish afsuski mumkin emas. Ko’proq u tejamkorlik va texnik sharoitda belgilanadi. Tabiiy ekologik toza materiallar, qoidaga ko’ra, sun’iyga qaraganda ancha qimmat, ishlab chiqarishda, ba’zan uning chidamliligiga va foydalanish ko’rsatkichlariga yo’l beradilar, alohida xollarda, masalan maxsus ishlab chiqarishda namlikka chidamli oyoq kiyimi yoki kiyimlar, ulardan umuman foydalanish mumkin emas. Bu erda inson salomatligi birinchi o’rinda turib, zararsiz jixatlari, salomatlikka ta’siri, shu kabi omillarga e’tibor qaratiladi. Dizayn tajribasida materiallarni tanlashda darajalangan yondoshish mavjud. Linoleum, inson uchun zarar o’zining xid chiqarishi, xonadonning bolalar xonasi poliga yotqizish yoki bolalar bog’chasiga, unda uzoq vaqt bolalar u erda bo’ladilar, bolaga ko’p zarar keltiradi, sifatli bo’lmagan materialdagi o’yinchoqqa qaragada. Xuddi o’sha linoleum, davolanish muassasalari yo’lak polini qoplash sifatida foydalanilishi, unda insonni qisqa vaqtga kelishi, juda ham qulay, yuqori namlikka chidamligi sababli, albatta shunday muassasalarda qisman namni tozalash uchun ishlab chiqarish yo’lga qo’yiladi. Xonadondagi mebel tabiiy materialdanligi gigienikdir, masalan yozgi qahvaxonada toza xavoda uncha qimmat bo’lmagan mebel va jihozlar plastik va boshqa sun’iy materiallardan foydalanish mumkin, nega desangiz, u erda uzoq muddat turilmaydi va ochiq xavo uni xididan saqlab turadi. Dizayner faoliyatida chidamsiz ko’pgina ob’ektlar, zamonaviy iste’molchining kundalik xayotida paydo bo’lgan bir marta foydalaniladigan buyumlar, o’zining xizmatini o’tagan narsa orasidagi elementlar muammosi paydo bo’lishiga olib keldi. So’nggi yillarda ishlab chiqarishda yangi sun’iy materiallardan foydalanishi natijasida muammolar kuchaydi, birinchi galda-organik ximiyadagi polimerlar va boshqa mahsulotlar, unda qayta ishlash qiyin kechadi-amaliy jihatdan yonmaydi, parchalanmaydi. Izlanishlar natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, jussadan foydalanish. So’nggi vaqtda keng tarqalganlaridan biri shakldan foydalanish hisoblanadi, narsalar narxini tushirib, ikkinchi bor foydalanish, qoidaga ko’ra qadoqlashda. Yorqin misol-axlat uchun zamonaviy ko’cha konteynerlari, unda alohida yig’iladigan chiqindilar qog’oz va karton, shisha rangli va rangsiz, plastmasa, tunukali qadoqlangan. Shunday uslubda yig’ilgan chiqindilar qayta ishlanib va qayta ishlab chiqarishga qo’yiladi. Shuning uchun dizayner oldida bugun nafaqat buyumlarni yaratish, balki ulardan kelajakda foydalanish va ikkinchi bor qo’llash qo’yilmoqda.
Xulosa.
Xulosa qilib aytganda, har bir millatning xalq ustalari biron bir soxada ish boshlashdan oldin borliqni, chor atrofni, tabiatni bir necha bor uzoq kuzatishlari natijasida, ulardan estetik zavqlanib, undan ilxomlangan va ruxlangan xolda tabiat xodisalarni abstrak obrazlarni yaratadi. Asrlar davomida ustadan-shogirtga meros bo’lib o’tib kelayotgan xalq amaliy san’ati durdonalari saqlanib, biz keltirgan naqshlar tabiatdagi shakllarda o’z uyg’unligi va aksini topganganligiga aminmiz. X asrda yashab ijod etgan Sharq olimi Abu Nasr Forobiyning kasb – hunar egallashga bag’ishlagan quyidagi fikrini eslab o’tish o’rinlidir: “ Kimki eng go’zal va foydali narsani kashf etish fazilatiga ega bo’lsa, kashf etgan narsaning chindan ham o’zining istagi va boshqa birovning istagiga muvofiq bo’lsa yoki uni boshqalarning hohishiga muvofiq deb gumon qilinsa, kashf yoki ijod etilgan narsa haqiqatdan xayrli va foydalidir”. Mazkur fikr har bir hunarmand yurgidan joy olgan. Atrofimizdagi buyumlar qulayligi masalasi azaldan insonni to’lqinlantiradi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz ibtidoiy odam qo’l shakliga mos toshni tanlagan, anchagina qulay bo’lishi uchun uni taroshlagan, unga dasta qilib, o’zini himoya qilish uchun, ov va ovqatni o’lja qilishda hosil bo’lgan qurolni qo’llagan. Arxeologik qazishmalar bizga ba’zan ajoyib o’ylangan va foydalanish uchun qulay bo’lgan ish quroli, toshdan taroshlangan, hayvon suyagidan tayyorlangan, keyinroq esa-temir va bronzadan qo’yilganini namoyish etadi. Ov uchun dastlabki birinchi qurol yog’och cho’pi, yo’nalgan yaxlit daraxt shoxi bo’lgan. Unda cho’p qismi dasta rolini o’ynaydi va ancha ingichka, qo’l barmoqlarida ushlash uchun qulay «uriladigan» qismi esa-ancha og’ir, qalin bo’lgan. Inson yaratayotgan buyum olamida o’zining jismoniy parametri va fiziologik o’z organizmi imkoniyati bilan taqqoslanadi. Kishi biron narsa ixtiro qilar ekan, eng avvalo o’ziga mostlab yaratadi, o’zi foydalanadi. ..Ma’lumki, deyarli hamma asosiy qadimiy o’lchovlar inson tanasi qismi o’lchami yotadi. Demakki bundan bilishimiz mumkinki boshqa insonlar ham foydalanishi mumkin,
|
