Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab «Adabiyot»

,

.......

yoshda, o'rtanchasi o'n sakkiz yoshda, kenjasi o'n olti yoshda ekan.

Otasi bir kuni ularni oldiga chaqirib, har birining peshanasini silab:

- O'g'illarim, men boy emasman, mendan qolgan davlat sizlaming

maishatingiz uchun kifoya qilmaydi, mendan ortiq narsa umid qilib o'tirmanglar, o'zimdan keyin baxtsiz bo'lib qolmanglar deb, sizlami o'qitdim. Yaxshi ot qo'ydim. To'y qildim, voyaga yetkazdim. Buning ustiga sizlami yana uch narsa bilan tarbiya qildim. Birinchidan, sog'lom vujudli qilib o'stirdim - quvvatli bo'ldingiz. Ikkinchidan, yarog' bilan tanishtirdim - yarog' ishlatishga usta bo'ldingiz. Uchinchidan, qo'rqitmay o'stirdim - qo'rqoq bo'lmay botir bo'ldingiz, yana uchta narsani aytaman, quloqlaringizga olib, eslaringizdan chiqarmanglar. To'g'ri

bo'ling - bexavotir bo'lasiz. Maqtanchoq bo'lmang - xijolat tortmaysiz. Dangasalik qilmang - baxtsiz bo'lmaysiz. Bundan boshqasini o'zingiz biling. Qora toyni, saman toyni, ko'k toyni asbob-anjomlari bilan tayyorlab qo'ydim. Xmjunlaringizni bir haftalik ovqat bilan to'lg'izdim. Baxtingiz yo'lda, topib olmoq uchun dunyoni ko'rgani yo'lga chiqing, dunyoni tanimay dunyo kishisi bo'lmaysiz. Baxt qushini ushlamoq uchun baxt oviga chiqing. Xayr o'g'illarim, - deb turib ketdi...

Joy egasi bu botirlarni o'rdaga borishga taklif qildi. Bular piyoda astasekin o'rdaga bordilar. Podshoh bulaming musofir ekanligini bilib, alohida bir ziynatlangan uyga kirgizib qo'ydi. Boshqa musofir bo'lmaganidan, ularga juda diqqat-e'tibor bilan qarab, sir olmoqni bir vazirga topshirdi. Vazir aytdi: «Bulardan to'g'ridan to'g'ri so'rasak,

ehtimol aytmaslar;'o'z hollariga qo'yib, tashqaridan quloq so lib turamiz, nima desalar so'zlaritffin sirini topamiz», dedi. Bu xonada bulardan boshqa hech kim yo'q edi. Bir-vaqt dasturxon yozildi, xilma-xil noz-ne'matlar keltirib qo'yildi. Ikkinchi bir xonaning teshigidan podshoh bilan vazir quloq solib jim o'tirdilar. Birozdan keyin uch og'a-ini botirlar o'zaro suhbat qila boshladilar. To'ng'ich botir dasturxondagi ovqatni ko'rsatib:

- Shu go'sht qo'zi go'shti ekan, biroq shu qo'zi it emib katta bo'lgan

ekan, - dedi.

O'rtancha botir aytdi:

- To'g'ri aytasiz, podshoh degani it go'shtidan ham qaytmaydi.

Saralab yemoq faqirning ishi, qo'yni boqib qo'yibdimi? Men ham bir narsaga hayron bo'lib turibman, mana shu shinnidan ham odam isi keladi.

Kenja botir aytdi:

- To'g'ri, podshohlik - qonxo'rlik demakdir. Qon qo'shilgan bo'lsa,

ehtimoldan uzoqmasdir. Lekin yomonning qoni bo'lsa-ku, mayli, begunohning qoni qo'shilgan bo'lmasin. Men ham bir narsaga hayron bo'ldim. Shu nonni taxlagan kishining otasi novvoy ekan, taxlovchi novvoyning o'g'li ekan.

- To'g'ri bo'lsa kerak, - debdi To'ng'ich botir. - Podshoh bizni bu yerga o'rda voqeasi bilan chaqirgan. Albatta bizdan savol so'rar, nima deymiz?

- Albatta yolg'on so'zlamaymiz, - debdi O'rtancha botir, - bu

voqeaga aralashgan bo'lsak, aytmoq lozimdir.

Kenja botir:

- Uch kunlik yo'lda qanday voqealarni ko'rgan bo'lsak, o'rtaga

tashlaydigan vaqt keldi, - dedi.

To'ng'ich botir birinchi kechada sher bilan olishganini aytib, belidagi tasmasini o'rtaga olib qo'ydi. O'rtancha botir ikkinchi kechadagi voqeani aytib, nishona uchun tasmani o'rtaga tashladi. Kenja botir uchinchi kechadagi voqeani aytib, olgan narsalarini o'rtaga tashladi.

Podshoh bilan vazir sirdan xabardor bo'ldilar. Faqat go'sht, shinni, non to'g'risidagi gaplarni tekshirib ko'rmoqchi bo'ldilar. Birinchi qo'ychivonni chaqirtirishdi. Podshoh qo'ychivondan so'radi:

- To'g'risini ayt, kecha so'yilgan qo'zining onasi itmidi? - Podshohim, bir qoshiq qonimdan kechsangiz aytaman.

- O'tdim, to'g'risini so'yla!

- Qishning o'rtasida bir qo'y tug'ib, o'zi o'lib qoldi, shu vaqtda bir

katta itim ham tug'gan edi. Qo'zichoqqa rahmim keldi. Yetim qo'zini och qoldirgim kelmadi. Nochor o'sha itga emizdirib, katta qilgan edim.

Boshqa qo'zi qolmagani uchun o'shani yuborgandim, - dedi.

Podshoh bog'bonni chaqirib:

- To'g'risini ayt, shinniga odam qoni qo'shilganmi? - dedi.

- Podshohim, bir qoshiq qonimdan o'tsangiz, bir voqea bo'lgan

edi, aytardim, - dedi.

- Ayt, o'tdim, - dedi. Bog'bon:

- O'tgan yozda, bog'dagi uzumzorga har kecha bir odam o'g'irlikka

tushib, sizga olib qo'ygan eng yaxshi uzumdan o'g'irlab olib keta boshladi. Bir kuni agar qo'limga tushsa, o'ldirib, shu tokning tagiga ko'mib qo'yay, deb qasd qildim. Bir kecha poylab yotdim. Yana keldi. Shashvar to'qmoq bilan boshiga urdim. Boshi pachoq-pachoq bo'lib ketdi. Hech kim bilgani yo'q. Shu tok tagiga chuqur kavlab ko'mib qo'ydim, kelasi yili tok kuchlanib, chunon hosil qildiki, bargidan ham uzumi ko'p edi. Lekin mazasida ozgina o'zgarish paydo bo'ldi. Men uzumdan sizga

yubormay, butunicha shinni qilgan edim, - dedi.

Nonni podshoh o'zi taxlagan edi. Bu shohning otasi nowoyedi. Podshoh haqiqatlar bilinganidan keyin, bulaming zakovatiga «ofarin»

deb, botirlaming oldiga kirdi. Salom berib ko'rishdi. Hech bir narsa so'ramay:

- Sizlarning hamma aytganlaringiz to'g'ri bo'lib chiqdi, mening sizlarga muhabbatim ortdi. Botir mehmonIar, ijozat bersangiz, bir arzim

bor edi, agar qabul qilsangiz aytar edim, - dedi.

To'ng'ich botir:

- AytganIaringiz to'g'ri kelsa qabul qilarmiz, aytingiz! - dedi. Podshoh: T

.. - Mening uchta qizim bor, o'g'lim yo'qdir. Men ertaga butun shahami to'yga chaqirib, qirq kun osh berib, qizlarimni sizlarga nikohlab bersam,

mening o'g'illarim bo'lib, bunda qolsangiz, - dedi.

To'ng'ich botir:

- Xo'p yaxshi aytasiz, lekin bizning ham shartimiz bor. Bizlar podshoh

bolasi emasmiz. Otamiz boy ham emas. Sizning davlatingiz podshohlik bilan topilgan, biz qo'l kuchi bilan tarbiyat topganmiz. Elimiz bir bo'lsa ham, tarbiyamiz boshqa. Qanday bo'lar ekan? - dedi.

Podshoh: ..

- Men bir iqlimning podshohiman, sizni otangiz qo'l kuchi bilan

tarbiya qilib, sizdaybotirlaming otasi bo'lgan ekan, mendan nima kamligi bor? Haqiqatda mendan ortiqdir. Tarbiyangiz orqasidajahon podshohlari yig'lab oshiq bo'lib yurgan qizlaming otasi sizga o'z qizlarini yig'lab tutadi, - dedi.

Hular qabul qildilar. Shaharda qirq kun to'y-tomosha bo'lib, botirlar podshoh qizlariga uylandilar. Qizlar yo'qotgan tillalariga gavhar qo'shib oldilar. Yaxshi tarbiya orqasida yigitlar baxt qushini qo'lga kirgizdilar. Qizlar bilan botirlar ipakdek eshildilar.

Podshoh hamma kuyovidan ham Kenja botirni ko'proq yaxshi ko'rardi. Kunlardan bir kun podshoh bir salqin joyda uxlab yotgan edi, yonidagi ariqdan bir ilon chiqib, podshohga zahar solmoqchi bo'lib turganda, to'satdan kelib qolgan Kenja botir uni ko'rib, belidan qilichini sug'urib, chopib, ikki bo'lib tashladi. Yana qilichini qiniga solib turganida podshoh uyg'onib qoldi. Dilida: «Qizimni berganimga qanoat qilmay, meni o'ldirib, podshoh bo'lmoq xayoli bor ekan», deb shubha qildi. Vazirga chiqib voqeani aytdi. Vaziming botirlarga hasad-adovati bo'lib, qulay

paytni kutib yurgan ekan, yaxshi bahona bo'ldi.

Vazir podshohga:

- Shunday bebaho qizlaringizni, mendan bir maslahat so'ramay,

yaxshi tarbiya ko'rgan deb, musofirlarga berib qo'ydingiz, endi mana bir uchini sizga ko'rsatdi. Eng yaxshi deb sevgan kuyovingiz sizni o'ldirmoqchi bo'lgan ekan, yana bir kuni boshqacharoq hiyla bilan

sizni o'ldirib qo'yar, - dedi. .

Podshoh vaziming so'ziga ishonib:

- Zindonga solinsin! - deb buyurdi.

Kenja botirni zindonga soldilar. Kenja botiming qallig'ijuda xafa bo'ldi. .

U botirni nihoyatda yaxshi ko'rardi. Yig'lab-yig'lab, kelinchakning yuzlari so'liy boshladi.

Hir kuni qiz otasining oyog'iga boshini qo'yib, yig'lab, qallig'ini afv etishni so'radi. Podshoh qizining yuzidan o'tolmay, Kenja botimi zindondan oldirib keldi. Qallig'ijuda sog'inganidan kuyovini quchoqlab, yuzlaridan o'pib, qo'lini yelkasiga tashlab yig'lab turar ekan, podshoh Kenja botirga qarab:

- Hotir, siz shunday vafosizmisiz? Ko'rmayapsizmi, mening qizim
sizga qanday mehribon. Shu qizimni ham rioya qilmay, qay ko'ngil bilan meni o'ldirmoqchi bo'Jdingiz? - dedi. Kenja botir podshohga qarab bir hikoya aytdi.

HIKOYA

Bir zamonda bir poshdoh bor ekan, uning yaxshi ko'rgan bir to'tisi bor ekan. Podshoh to'tisini shunday yaxshi ko'rar ekanki, bir soat ko'rmasa turolmas ekan. To'ti ham podshohgajuda mehribon bo'lib, har turli shirin so'zlar aytib, xursand qilar ekan. Bir kuni to'ti podshohdan so'rabdi:

- Mening Hindiston degan yurtda ota-onam, aka-ukam, opasingillarim bor, falakning gardishi bilan sizning dargohingizga kelib qolgan edim. Shukurlar bo'lsin, aql-idrokim, yaxshi xulqim, shirin so'zim orqasida sizday podshohga hamsuhbat bo'ldim. Endi, iltimosim shuki, meni qafasdan bo'shatib, yigirma kunga javob bersangiz, olti kun borishim, olti kun kelishimga ketsa, bir hafta - ota-onam, aka

ukalarimni ko'rib diydoriga to'ymog'im uchun yetar.

Podshoh:

- Yo'q, sengajavob bersam, yana kelmay qolsang, men sog'inaman,

juda xafa bo'laman, - debdi.

To'ti:

yo'lga boshlamaydi, qanday bo'lsayam va'da - ulug', muqaddas narsa, uni buzish yaramaydi. Va'dani buzmoq og'ir gunoh. So'z beraman so' zimda turaman, - debdi.

- Xo'p bo'lmasa, agar tezda kelsang ikki haftaga ruxsat beraman, debdi podshoh.

- Xayr, endi qanday bo'lsa ham chiqay, - deb to'ti o'n besh kunga ruxsirt olibdi. Devorga qo'nib turib, xayrlashibdi. Janub tomonga qarab uchib ketibdi. Podshoh orqasidan qarab qolibdi. Podshoh to'tining qaytib kelishiga ishonmas ekan.

To'ti olti kun deganda Hindiston degan mamlakatga borib, otaonalarining oldiga yetibdi. Bechora to'ti juda xursand bo'lib, tog'dan tog'ga, bog'dan bog'ga, shoxdan shoxga sakrab, uchib, o'ynab-kulib, ota-onasining diydoriga to'ydi, qarindosh-urug'iga mehmon bo'lib, uch kunni qanday o'tkazganini bilmay qoldi. Ertasi yana qafas tomonga,

,°
tutqunlikka uchmog;.Lkerak ekan. Ota-onasi, aka-ukalaridan ajralmoq juda og'ir bo'libdi. Bir tarafda va'da bor, va'daga vafosizlik xavfi turadi.

Bechora to'tining quvonchi tugabdi. Shodligi g'amga almashibdi. Qanotlari

so'libdi. Ikkinchi qaytib kelish yo bor, yo yo'q. Qarindosh-urug'lar bir

joyga to'planishibdi. Hammasining ko'zi g'amli to'tida ekan. Qanday bo'lsa ham qaytmaslikni maslahat berishibdi.

To'ti aytibdi:

- Yo'q, yana qaytmoq uchun va'da berganman, va'daga vafo qilmasa

bo'ladimi?

Bir to'ti aytibdi:

- Va'da bergan podshohingda insof bo'lsa, seni uch yil qamoqda

saqlab, faqat ikki haftaga javob berarmidi? Seni sevar ekan, seviklisini qafasda tutmoq yarashadimi? Dunyoga qafasda turmoq uchun keldingmi? Bir kishining xushvaqtligi uchun erkinlikni qo'ldan berma! Podshoh deganning marhamatidan qahri ortiqdir, podshoh bilan sherga yaqin bo'lmoq hikmatdan emasdir.

Podshohning to'tisi aytibdi:

- Menga bir yo'l ko'rsating, men ham erkinlikka chiqay, ham va'da

yolg'on bo'lmasin.

Ona to'ti aytibdi:

- Shunday bo'lsa men ham bir maslahat beraman. Bizningjoyda bir

daraxtning mevasi bor, har kim bir donasini yesa, qari chol bo'lsa yigitlik holiga qaytur. Kampir yesa qiz kabi yoshlik holiga kelur. Podshohga shundan uch donasini olib borgin, bu bebaho mevani berib, o'zingning butunlay ozod etilishingni so'ra, shoyad insofga kelib, butunlay ozod etsa, - debdi.

Bu gap ma'qul tushibdi. Shu chog'da uch dona meva olib kelibdilar. To'ti uni changalida mahkam ushlab, xayrlashib shimol tomonga qarab uchibdi. Qarindoshlari zo'r umid bilan orqasidan qarab qolishibdi.

To'ti olti kun deganda podshohning saroyiga yetib kelibdi. Podshoh bilan ko'rishib, olib kelgan tortiqni unga beribdi, xosiyatlarini bir-bir aytibdi. Podshohjuda xursand bo'libdi. Ozod qilmoqqa va'da beribdi. Bir donasini xotiniga berib, ikki donasini vazirga ko'rsatmoq uchun bir piyolaga solib qo'yibdi. Ertasiga vazirga ko'rsatib, xosiyatlarini aytibdi. Vaziming bunga hasadi kelibdi. Ichida xafa bo'libdi. Ishni boshqacha yo'lga burmoqni ixtiyor qilibdi:

hQ ~ - 

bir tajriba qilib ko'raylik, durust bo'lsa yemoq qochmaydi, - debdi.

Bu gap podshohga ma'qul tushibdi. Vazir vaqtini topib, piyoladagi ikki dona yoshartiruv mevasiga zahar aralashtirib qo'yibdi. Bir kundan

keyin vazir aytibdi:

- Endi yoshartiruv mevasini bir tajriba qilaylik.

Buning uchun qamoqxonadan ikki nafar odamni olib chiqib

yediribdilar. lkkalasi shu chog'dayoq o'libdi.

Vazir aytibdi:

- Agar siz yesangiz nima bo'lardingiz?

- Men ham o'lardim, - debdi podshoh.

Bechora to'tini qafasdan sudrab olib chiqib, kallasini tanasidan uzib

tashlabdilar.

Bir kuni podshoh bir odamni g'azab bilan o'ldirmoqchi bo'libdi. Bu kishi keksa ekan. Qolgan bir dona mevani yemoqqa buyuribdi. Haligi odam mevani yegan ekan, oqargansochlari tushib ketibdi, tishlari butun bo'lib, ko'zlarining nuri ortib, yigirma yashar yigit holiga kelib qolibdi. Podshoh vazirdan shubhalanib, piyolani olib kelib qaragan ekan, zahar qo'shilganligini bilibdi. Podshoh vazirni ham o'ldirib yuboribdi. Bechora to'tining begunoh o'lganiga qayg'uribdi, le kin ish o'tgan ekan. To'ti podshohga yaqin bo'lganining «mukofoth>nigina ko'ribdi.

- Endi men o'zimning qilgan yaxshiligimni aytay, - debdi Kenja botir va ariqdan chiqqan ilon voqeasini aytibdi. O'sha joyda ikki bo'linib yotgan ilon tanasini olib kelib ko'rsatibdi. Podshoh qilgan ishiga

pushaymon bo'libdi. Kenja botirdan uzr so'rabdi.

Kenja botir aytdi:

- Taqsir, endi ruxsat bersangiz, bizlar o'z yurtimizga qaytsak. Podshoh yalinib-ycrlvorib, qolishlarini so'radi. Qabul qilmadilar.

- 'Biz saroy kishisi bo'lolmaymiz. Biz mehnat bilan, kasb-hunar

bilan yashaymiz, - dedilar.

Podshoh:

- Biz kuyovlarimizdan ajralmaymiz, ruxsat bersangiz, biz ham

kUY,ovlarimiz bilan birga ketsak, sizni ko'rgani har yili kelib turamiz, deyishibdi.

Podshoh hayron bo'lib, nochor ruxsat berdi. Butun narsalarini

yig'ishtirib:-safarga chiqdilar. Botir yigitlar o'z xotinlari bilan ikki yil

deganda, otatarining oldiga olti kishi bo'lib keldilar. Botirlar otalari bilan quchoqlashib ko'rishib, xotinlarini tanishtirdilar. Otasi ham, bulaming kelishini eshitib, uch bo'lak hovlibog' tayyorlab qo'ygan edi. Rar birlari tayinlangan joyga ko'chib kirdilar. Qizlar kuyovlari bilan rohat-farog'atda yashab, murod-maqsadlariga yetdilar.

«SUSAMBIL» ERTAGI HAQIDA

Qadrli bolalar, avvalgi darslarimizda «U ch og' a - ini botirlan> ertagi bilan tanishgan, uning betakror badiiy olami, uch og'a-ini, ularning qahramonliklari, go'zal xulqi, odobi, aql-farosat egasi ekanliklaridan zavq olgan edik. Ushbu ertak mazmunidan talay kerakli xulosalar chiqardik, ertaklar shunchaki ko'ngil ochish, ovunish uchun aytilmasligi va to'qilmasligiga ishonch hosil qildik, ularning mavzu

jihatidan hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, hayotiy-maishiy ertaklar, hajviy ertaklar kabi turlari borligini ham bilib oldik. Bu ertaklar orasida hayvonlar haqidagi ertaklar ham o'z o'rniga ega.

Hayvonlar haqidagi ertaklar barcha qiziqib tinglaydigan va 0' qiydigan fantastik hikoyalardir. Ulardagi asosiy mazmun majoziy tarzda

turmushi kabi kechadi. HayvonJar haqidagi ertak personajlari - bo'ri, tulki, sher, turli parranda va hasharotlar xuddi odamlarday harakat qiladilar, gapiradilar. Bunday ertaklarda Tulki - ayyorlik va munofiqlik, Ayiq - go'l, laqmalik, Bo'ri - qonxo'rlik, Chumchuq - chaqimchilik ramzi sifatida xayolimizda muhrlanib qolgan. Agar e'tibor bersangiz, bunday xislatlar hayvonlarda deyarli yo'q. Bo'ri, tulki yoki boshqa bir hayvon o'z o'ljasini qo'lga kiritish uchun epchil, chapdast, ziyrak bo'lishi mumkin, biroq ayyorlik, tilyog'lamalik, chaqimchilik qila olmaydi. Bu ko'proq hayvonlar vositasida majoziy mazmun - insonlar o'rtasidagi munosabatlarni ko'rsatish uchun o'ziga xos uslub. Xalqimizda birovning salbiy qilig'i, muomalasi hamisha ham yuziga aytilmaydi, aniqrog'i, birovning aybini ko'rsatib tanbeh berishdan ko'ra, uni yomon odatlardan ogoh etish, qaytarish millatimizga xos xususiyatdir. Bema'ni xulqli odamni yaxshi yo'lga boshlash, tarbiyaga muhtoj insonni ezgu ishlarga undashda xuddi shu hayvonlar haqidagi ertaklar, ulardagi ma

joziy qahramonlar (bo'ri, tulki, eshak, xo'roz kabi) qo'l keladi. «Susambih> ertagi o'z mazmuni bilan ana shunday asarlardan biridir.

Bu ertak o'zbek xalq ertaklari orasida o'zining tili, tasvir jozibasi, mavzusining muhimligi bilan ajralib turadigan asar. Avvalo, ertakda xalqimizning adolat va farovonlik hukm suradigan zamonlar haqidagi orzulari aks etgan. Susambil ertakda Adolat qaror topgan va hamma baxtli yashaydigan afsonaviy yurt timsoli sifatida tasvirlanadi. E'tibor bersangiz, Eshakvoy yo'lda yo'ldosh bo'layotgan har bir jonivorning «Susambil qanday joy?» degan savoliga «Susambil - o'tning bo'lig'i, suvning tinig'i, unda azob-uqubat yo'q, maza qilib yurasan», deb javob beradi.

Ikkinchidan, jonivorlarning ko'zlagan maqsadlariga erishishlarida ularning sabr-toqatli bo'lganliklari, mashaqqatlarga chidashgani muhim ahamiyatga ega bo'ladi. Mashaqqatlarga bardosh bergan jonivorlar

jannatmakon go'sha - Susambilga yetib keladilar, shu joyda rohatfarog'atda umr kechiradilar.

Uchinchidan, jonivorlarning o'zaro ahilliklari, birdamligi ularning tashqi dushman - bo'rilar galasi hujumidan qutqaradi. Bo'rilar podshohi Susambilni tashlab yetti tog'ning narigi tomoniga qochib ketadi.

Mazkur ertak nihoyatda rayon, xalqchil, shirali tilda berilgan. Ertak

72