Goh shoshaman yo‘llar kabi
Goh toshaman sellar kabi
Kel, ko‘r meni ishq nayladi!
Men Yunusi bechoraman
Boshdan-oyoga yaraman
Yor elida ovoraman
Kel, ko‘r meni ishq nayladi1.
Oshiq (shoir)ning ma’shuqa (xudo)ga ishqi, ilohga yetishuvga intilishi tasavvuf shoirlari ijodida ko‘p uchraydi. O‘zidan keyin yashagan va turkiy tilda ijod qilgan deyarli barcha mutasavvuf shoirlarga ta’siri kuchli bo‘lgan Ahmad Yassaviy “Hikmat”ida buni yanada yaqqol ko‘ramiz:
Ishq bozori ulug‘ bozor, savdo harom,
Oshiqlarga sendan o‘zga g‘avg‘o harom,
Ishq yo‘liga kirganlarga dunyo harom,
Harna qilsang, oshiq qilg‘il parvardigor1.
Hoja Ahmad Yassaviy satrlari bilan yuqorida keltirgani-miz Yu. Emre misralarida hamohanglik Yunus Emre A. Yassaviy ijodi bilan tanish bo‘lgan degan fikrni tasdiqlagandek bo‘ladi. Darhaqiqat, Yu. Emre misralarida ham mazmunan, ham shaklan hazrat Yassaviy ijodiga hamohang misralarni uchratamiz. Yassaviy: “turli-tuman kiyganlar, totli-totli yeganlar, tuproq aro yotmishlar” desa, Emre “Tongla qabristonga bordim, ko‘rdim jumla jahon yotar” matlasi bilan boshlanadigan g‘azalida Yassaviy fikrlarini davom ettirgandek “Yunus sen agar haqiqiy oshiq bo‘lsang, o‘zingni boylik bilan bezama, o‘zini boylik bilan bezaganlar bunda tuproq bo‘lib yotibdirlar”, - deydi. Emre ijodidagi bunday ohanglarni tarki dunyochilikning targ‘ibi sifatida emas, aksincha shoirning ruhiy isyoni sifatida tushunmoq lozim. Yunus Emre ham ijtimoiy voqelikdan noroziliklarini shu tariqa ifodaladi. Uningcha haqiqiy oshiq (so‘fiy) jannatni orzu qilmasligi, do‘zaxdan qo‘rqmasligi kerak. Oliy mukofot qalbni poklab, qalban Allohga (haqiqatga) yetishmoqlikdir. Shoir fikrlarini ifodalashda badiiy timsollardan keng foydalanadi. Uning asarlarida an’anaviy san’atlardan, Jolinus, Mansur Xalloj, Rumiy, Xusrav, Anushervon kabi ko‘plab tarixiy shaxslar nomlarining uchrashi, Qorun, Majnun, Layli kabi folklordan yozma adabiyotga kirgan timsollar va “Qur’on”, “Tavrot”, “Injil”dek muqaddas kitoblardagi rivoyatlarga ishorani, bu kitoblardagi ramzlardan foydalanishni ko‘ramiz, bu shoirning chuqur ma’lumotli bo‘lganidan dalolat beradi.
Hayot va o‘lim, mutlaq borliq, ilohiy ishq, tabiat bilan uzviylik Emre ijodining asosiy mavzuidir. Shoir o‘z fikrlarini ifodalashda tarixiy va afsonaviy shaxslar, folklordagi obrazlardan ko‘ra ham ko‘proq real hayotdagi, tabiatdagi narsalardan foydalanadi. Masalan, shoir oddiy daraxt umrini insonga qiyoslaydi. Niholning o‘sib ulkan daraxt bo‘lishi, gullashi, bir qancha vaqt gurkirab yashnashi va oxiri qurib halok bo‘lishida insoniy hayot falsafasini ko‘radi. Fasllar – qish va undan so‘ng bahor kelishi esa uzoq hijronda bo‘lgan oshiqning yor visoliga yetishi sifatida namoyon bo‘ladi, kishi ko‘nglidagi bahor, uning yorini ko‘rib diliga nur yugurgani, qalbidagi chechaklari ochilgani. Emre so‘fiy shoir sifatida inson va tabiatni doimo uyg‘unlikda ko‘radi. Jonli, jonsiz tabiat ilohiylikning turlicha ko‘rinishlaridir xolos. Emre she’rlarida uchraydigan bulbul, qarg‘a, bulut, daraxt va boshqa ko‘pgina obrazlar shoirga haqiqatni aytishga xizmat qiladi. “Kul-il-haq” - to‘g‘ri so‘zni aytish Yunus Emre shioridir. Emre haqiqatni ulkan dengizga, yolg‘onni shu dengizda g‘arq bo‘lgan kemaga qiyoslaydi. Bashariyatning ilg‘or farzandlari inson erki, haqiqat uchun qaysidir shaklda kurashganlar. Yunus Emre “xudo” inson qalbida, inson o‘z qalbida “iloh”ni topmasa, boshqa hech qaerda topolmasligini aytib, insonni ilohiy darajada ulug‘lar ekan, bundan “inson hech qachon qul bo‘lishi kerak emas”, - degan mazmun chiqadi. Shoir lirikasidagi insoniy “may” ham botiniy, ham zohiriy, ham avvaliy, ham oxiriydir. Shoirning falsafiy qarashlari didaktik ruhdagi “Risolat-al-Nushiya” (risola kichik kitobcha, nusha (nasihat), aqldir. “Nasihatlar risolasi” deyish mumkin) dostonida yana ham ravshanroq aks etgan. “Risolat-al-Nushiya” dostoni 1307 yili yaratilgan bo‘lib, 600 baytdan oshiqroqdir. Asarning kirish qismi nazm va nasrda yozilgan. Doston o‘z navbatida yana olti qismga bo‘linib, har bir qism alohida nomlangan. Allegorik ruhdagi “Risolat-al-nushiya” ichidagi har bir doston mustaqil syujetli va fikran tugallangandir.
Bular quyidagicha nomlangan:
“Ruh va Aql” dostoni.
“Qanoat” dostoni.
“Nafrat” dostoni
“Sabr ahvoli”.
“Nokaslik hollari”.
“Aql” dostoni.
“Risolat-al-nushiya”da Yunus Emre qarashlari yanada yorqinroq aks etgan. Dostonda shoirning dunyoni idrok qilishi, borliqni bilishda Aql va E’tiqod asosiy qurolligi ko‘rsatildi. Unga muvofiq inson atrofidagi aniq moddiy borliqni bilishdan boshlab, moddiy borliqdan tashqari bo‘lgan “mutlaq aql” haqiqatni bilishgacha bo‘lgan yo‘lni o‘z aql-idroki, qalb shuuri bilan his qilib bosib o‘tishi kerak. Asarning kirish qismida shoir to‘rt unsur – yer, olov, suv, shamol (havo) haqida so‘z yuritadi. Inson ham dunyoning bir bo‘lagi sifatida shu to‘rt unsurdan yaratilgan. Odamdagi yaxshi va yomon xususiyatlarning asosi ham, inson xarakteri – sa’jiyasidagi qarama-qarshiliklar ham mana shu unsurlardandir. Yu. Emre nazdida insonda, umuman hayotda, yaxshilik urug‘i ko‘proq, shuning uchun doimo oxir oqibatda yaxshilik yengib chiqadi. Majoziy bu asarda voqealar “Aql” deb nomlangan shaharda kechadi. Shahardagi kurash, insondagi ziddiyatlarning – Kibr va Kamtarlik, Xasislik va Saxiylik, Ochko‘zlik va Qanoat, Yolg‘on va Haqiqat o‘rtasidagi kurashidir. Insondagi “Rahmoniy va shaytoniy” kuchlarning kurashidir, bu. Nafs, ochko‘zlik balosini shunday ta’riflaydi shoir:
Bu nafs o‘g‘lonlari to‘qqiz kishidir,
Nifoq va shirk keltirmoq alar ishidir
Katta o‘g‘il Xasislik yaxshilik qilmas
Jahon mulki aning bo‘lsada unga yetmas.1
Inson o‘zidagi illatlardan – ochko‘zlik, xasislik, xudbinlik, manmanliklardan qutulishi lozim, zero, insonning imkoniyatlari cheksiz, ruhiy kamoloti benihoya yuksakdir, - deydi shoir. Inson qudratiga ishonch, agar u xohlasa har qanday to‘siqlarni yenga olishini ko‘rsatish dostonga gumanistik ruh bag‘ishlaydi. Zotan, odam qalb qusurlaridan o‘zi qutulmasa, o‘zligidan qochib hech qaerga borolmaydi. Didaktik dostonning ajoyib namunasi bo‘lgan “Risolat al-nushiya” Yunus Emrening inson ruhiy qudratiga ishonchi, hurfikr shoirning haqiqatga yetishishi yo‘lida hech qanday mashaqqatlardan qaytmasligining nazmiy in’ikosidir.
Yu. Emre turk she’riyati tarixida “oshiqlar she’riyati” deb nom olgan yo‘nalishning asoschisidir. O‘zbek kitobxonlari Yu. Emre she’rlarini Xurshid Davron, Azim Suyun, Jamol Kamol, Tohir Qahhor, Nafisa Sultonqulova tarjimasida biladilar. Shoir ijodi xaqida mazkur asar muallifining “Ishq asiri bo‘lgan jon” (“O‘zbekiston”, 1996 yil) kitobchasi va bir qancha ilmiy maqolalari matbuotda e’lon qilingan.
|
