|
Alisher navoiy nomidagi toshkent davlatBog'liq H.Dadaboyev. O\'zbek terminologiyasi (1) Asosiy tushunchalar: o‘zbek terminologiyasi sistemasi, termin,
atama, istiloh, davrlashtirish, intralingvistik va ekstralingvistik omillar,
mahalliy sulola, turkiy, sug‘dcha, sanskritcha, xitoycha, forscha-tojikcha,
arabcha, ruscha-baynalmilal qatlam, qo‘llanish chastotasi, lug‘atchilik,
akkumulyator.
Muayyan adabiy tilning so‘z boyligi o‘z tarkibida maxsus
tushunchalarni ifodalovchi terminologik leksikani u yoki bu darajada
qamrab olishi lingvistikada e’tirof etilgan voqelik hisoblanadi. O‘zbek
terminologiyasi tizimi ham bundan mustasno emas.
Umumiste’mol so‘zlardan farqli ravishda doim maxsus tushunchalarni
anglatish, ifodalash uchun xizmat qilishga yo‘naltirilgan terminlar o‘zbek
adabiy tilining shakllanish va taraqqiy etish bosqichlari zaminida tarkib
topdi va takomillashdi.
O‘zbek adabiy tili leksikasi qonuniyatlari negizida shakllangan
terminologik leksika tarixini qadimgi turkiy til (VII-X) terminologiyasi, eski
turkiy til (XI-XIV) terminologiyasi, eski o‘zbek adabiy tili (XV-XX asr
boshi) terminlogiyasi, sho‘rolar davri o‘zbek tili terminologiyasi va istiqlol
davri o‘zbek tili terminologiyasi tarzida davrlashtirish salkam o‘n to‘rt asrlik
vaqt
mobaynida
terminlogik
leksika
tizimida
intralingvistik
va
ekstralingvistik omillar negizida sodir bo‘lgan jarayonlarni anglab yetish
imkonini beradi.
Hozirgi qardosh turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tili leksik xazinasida
muayyan darajada qo‘llanishda davom etayotgan yoki bugun iste’moldan
butunlay chiqib ketgan qadimgi turkiy tilga taalluqli leksik birliklar tarkibida
terminologik leksika ham sezilarli o‘rinni egallaganligi bilan xarakterlidir.
Qadimgi turkiy til manbalarida qayd etilgan turfa soha terminologiyasi
asosan sof turkiy tub va yasamalar hamda buddizm va moniyizm ta’sirida
so‘g‘d, sanskrit, xitoy tillaridan kirib kelgan o‘zlashmalardan tashkil topgan
edi. Jumladan, barğu “o‘lja”, qarğu “soqchi, dozor”, tamğa “mug‘ro”,
kőrűg “ayg‘oqchi”, elči “elchi; hukmdor, yurtboshi”, yolčï “sardor”, čïğay
“yo‘qsil, kambag‘al”, qïšlağ(q) “qo‘shinning qishki qarorgohi”, ayğučï
“davlat maslahatchisi” singari asl turkcha, čerig/čerik “qo‘shin, armiya”,
sart “tojir, savdogar” kabi sanskritcha, xatun/qatun “malika”, kent “qishloq;
shahar” singari sug‘dcha, qağan “hukmdor”, xan “hokim”, tegin “xonzoda,
shahzoda”, yabğu “xoqondan keyingi oliy lavozim egasi”, seƞűn “xitoy
generali”, tarqan “tarxon”, tutuğ “tuman hokimi” kabi xitoycha, šad “Turk
xoqonligida oliy lavozim”, šadapït singari eroncha terminlar faol
qo‘llanishda bo‘lganligini manbalar so‘z boyligi yaqqol ko‘rsatadi.
Ayni chog‘da e’tirof etish joizki, sanskrit, eron, xitoy tillarida bitilgan
asarlarning turkiy tilga qilingan tarjimalarida qayd etilgan ijtimoiy-siyosiy,
harbiy, iqtisodiy, sotsial, hayvonot dunyosi-fauna, o‘simlik dunyosi-flora,
12
ilmi nujum-astronimiya va h.k. sohalarga xos terminlar keyinchalik deyarli
qo‘llanmadi, turkiy tillar, chunonchi, o‘zbek tili ularni qabul qilmadi.
Sakkizinchi asrdan e’tiboran arab tili, arab xati va islom
mafkurasining Turonzaminda qaror topishi, bir qator mahalliy sulolalar
(Qoraxoniylar, G‘aznaviylar, Saljuqiylar)ning birin-ketin siyosat sahnasiga
chiqishi singari obyektiv jarayonlar ostida o‘zligini yo‘qotmagan eski turkiy
til(XI-XIV)da terminologik leksika ko‘lamining bir qadar kengayganini
kuzatish mumkin. Eski turkiy til terminologiyasi mavjud lisoniy qonun-
qoidalar doirasida shakllandi va rivojlandi. Uning qadimgi turkiy til davriga
nisbatan yanada taraqqiy etishida jonli so‘zlashuv tili, turfa sheva
materiallari qatori so‘z yasash andozalari – modellari asosida yuzaga
chiqqan istilohlar muhim ahamiyat kasb etadi. Qadimgi turkiy tildan farqli
o‘laroq eski turkiy tilda sanskrit, so‘g‘d, xitoy tiliga oid o‘zlashmalarning
ishlatilish sur’ati pasaydi, aksincha, arabcha va forscha-tojikcha
o‘zlashmalarning qo‘llanish chastotasi va ko‘lami ancha kengaydi. Biroq
eski turkiy til terminologiyasining o‘zagini asl turkiy qatlam tashkil qilishda
davom edi. Alïm “qarz, kredit”, berim “to‘lov, qarzni qaytarish”, beglig
“beklik”, bitigči “mirza, munshiy, kotib ”, yatğaq “tungi soqchi”, yarïša
“ko‘rshapalak”, yarğu “ajrim”, yarğučï “qozi, sudya”, qalïq “havo”, obuz
“qattiq yer”, tirgäš “ko‘lmak suv” kabi turkcha, rabat “karvonsaroy”, malik
“hukmdor”, siyasat “siyosat”, amil “ish yurituvchi”, tib “meditsina,
tibbiyot”, nujum “astrologiya”, handasa “geometriya” singari arabcha,
|
| |
