Birinchi mavzu: Termin va terminologiya
Reja:
1.Termin va terminologiya.
3.Termin so‘zining interpretatsiyasi.
2.Termin va nomenklatura.
Asosiy tushunchalar: terminologiya, termin, notermin,
terminologik leksika, terminologik maydon, umumadabiy til, terminlar
sistemasi, fan tili, texnika terminlari, ta’rif, nomenklatura, nomenlar,
ilmiy nomenlar, savdo-sotiq nomenlari, kodlash, indeksatsiya.
Hozirgi o‘zbek adabiy tili qurilishida terminologiya alohida
o‘rin va mavqega egaligi bilan ajralib turadi. Terminologiyaning til
lug‘at tarkibidagi roli haqida ikki dunyoqarash mavjud. Birinchi
g‘oyaga ko‘ra, terminologiya adabiy til leksikasining mustaqil qatlami
tarzida e’tirof etilsa, ikkinchi ta’limotga muvofiq u adabiy til so‘z
boyligi tarkibidan ajratiladi, “alohida turuvchi” obekt tarzida baholanadi
va nutqning turlari (sheva, jargon, jonli so‘zlashuv)ga tenglashtiriladi.
V.P.Danilenkoning
ta’kidlashicha, terminologiya deganda
umumadabiy tilning mustaqil funksional turi, ya’ni an’anaviy fan tili
(fan,ilm yoki texnika tili) nazarda tutiladi (Danilenko 1977;8). Fan tili
umumadabiy tilning funksional sistemalaridan biri sifatida jonli
so‘zlashuv tili va badiiy adabiyot tili tushunchalari bilan bir qatorda
turadi.
Fan tili millatning umumadabiy tili asosida shakllanadi va
rivojlanadi. Shu bois fan, ilm tili poydevorini umumadabiy tilning
leksikasi, so‘z yasalishi va grammatikasi tashkil qiladi.
X.Xyuellning qayd etishiga ko‘ra, terminologiya muayyan fanga
oid terminlar yoki texnika sohasida qo‘llanadigan so‘zlar yig‘indisidir.
Biz terminlar ma’nosini qayd etish orqali ular ifodalaydigan
tushunchalarni ham qayd etamiz (Whewell 1967).
Termin so‘zini turlicha tushunish mavjud. Chunonchi,
mantiqshunos(logik)lar uchun termin-aniq obektga tegishli tavsif (yoki
tavsiflar) yig‘indisini nazarda tutuvchi va unda tatbiq etiluvchi so‘z
hisoblanadi. Har qanday tildagi istalgan so‘z termin bo‘lishi mumkin.
Fan va texnikada termin-sun’iy o‘ylab topilgan yoki tabiiy
tildan olingan maxsus so‘z sanaladi. Bunday so‘zlarning qo‘llanish
sohasi u yoki bu ilmiy maktab vakillari tomonidan aniqlashtiriladi
yoxud chegaralanadi. Umumtil terminlaridan farqli o‘laroq, ilm-fan,
texnikaga xos terminlar iyerarxik birliklar sifatida terminologik
sistemalarga birlashadi, ular o‘z ma’nolariga faqat ayni sistema ichida
erishadi, bu sistemada ularga mantiqiy (tushunchaga oid) terminologik
maydon mos keladi.
Fandagi har qanday rivojlanish, taraqiyot ilmiy terminlarning
yuzaga chiqishi yoki oydinlashishidan darak beradi.
5
Tamg‘alangan
(markerlangan)
va
tamg‘alanmagan
(markerlanmagan) birliklar nazariyasi mantiqiy (logik) bo‘linishning
rivojlanish va takomillashishida yangi qadam sanaladi. XX asrning 30-
yillarida ushbu masala bilan yaqindan shug‘ullangan Praga lingvistik
maktabi (PLM) a’zolari (N.Trubetskoy, R.Yakobson) g‘oyalarining 60-
yillarda matnga mashina (EHM) yordamida ishlov berish, ya’ni
matnlarni kodlash va qaytakodlash, ma’lumotlarni mashina yordamida
axtarish, matnni bir tildan boshqa bir tilga tarjima qilish singari
jarayonlarda o‘ta mahsuldor ekanligi isbotlandi. Tamg‘alanmagan
birliklarning nol ko‘rsatkichli, tamg‘alangan birliklarning esa
tamg‘alanmagan birliklarga nisbatan qo‘shimcha ma’lumot tashishi
jihatidan farqlanishi aniqlandi.
Termin va terminologik leksika tushunchalarini bir-biridan
farqlash zarur.
Terminlarning
qo‘llanish,
tarqalish
ko‘lami
muayyan
terminologik sistema bilan cheklangan bo‘lib, ular insonning faoliyati
doirasidagi aniq uslubda harakat qiladi, voqelanadi.
Terminologik leksika o‘z tarkibiga tor mutaxassislik doirasidan
ommaviy muloqot doirasiga ko‘chgan noprofessional nutqiy kontekstda
keng qo‘llanadidigan so‘z va so‘z birikmalarini qamrab oladi.
Umumadabiy til doirasiga o‘tgan termin o‘z terminologiyasi,
terminologik maydoni va sistemasidan yiroqlashadi, terminlik
xarakteristikasidan ajralib qoladi.
Termin ta’rifi xususida ilmiy adabiyotlarda ko‘pdan-ko‘p
mulohazalar bildirilgan. Deyarli barcha ta’riflarda termin maxsus ilmiy-
texnikaviy tushunchani ifodalovchi so‘z yoki so‘z birikmasi tarzida
tavsiflanadi.
O.Vinokurning fikricha, termin - har doim aniq va ravshan.
Terminlar sistemasi tili ongli shakllantiriladi. Zero, termin o‘z-o‘zidan,
stixiyali tarzda paydo bo‘lmaydi, balki zarurligi, jamiyatda unga ehtiyoj
mavjudligi bois yaratiladi.
A.S.Gerdning mulohazasiga ko‘ra termin ilm-fan taraqqiyotining
muayyan bosqichida mavjud tushunchalarning asosiy xususiyatlarini
aniq va to‘laligicha aks ettiruvchi maxsus terminologik ma’noga ega
tabiiy va sun’iy til birligi, ya’ni so‘z yoki so‘z birikmasidir (Gerd
1991;1-4). O.S.Axmanovaning ta’kidlashicha, terminologiya qaysidir
fan o‘z taraqqiyotining oliy darajasiga erishgandagina yuzaga chiqadi,
ya’ni termin muayyan tushuncha aniq ilmiy ifoda kasb etgandan so‘ng
tan olinadi. Terminni notermindan farqlashning muhim vositasi uni
ilmiy asosda ta’riflashning mumkin emasligidadir. V.G.Gak terminning
ta’rifini berish qatori, uning mohiyatini ochadi va terminning biror bir til
so‘z boyligidagi o‘rnini belgilaydi. U ilmiy ishlarda terminga lug‘aviy
birliklarning alohida turi tarzida qaralishiga e’tiroz bildiradi hamda
termin-funksiya, leksik birliklar qo‘llanishining bir qo‘rinishi, degan
g‘oyani ilgari suradi (Gak 1972;68 -71).
6
V.P.Danilenkoning e’tirof etishicha, jamiyatda sodir bo‘ladigan
har qanday jarayonning in’ikosi dastavval terminologiyada o‘z ifodasini
topadi yoki muayyan terminlarning tranformatsion o‘zgarishi oqibatida
voqelanadi (Danilenko 1971;9).
D.S.Lottening ishlarida terminga alohida belgi sifatida emas,
balki aniq sistemaning a’zosi shaklida qarash, munosabatda bo‘lish
zarurligi ta’kidlangan. Uning fikriga muvofiq mazmun planidagi
sistemli munosabatlar terminlarning sistem xarakterga egaligini
belgilaydi. Terminlarning terminlar sistemasidagi o‘rni, mavqei
muayyan tushunchaning tushunchalar sistemasidagi o‘rni, mavqei bilan
aniqlanadi.
Terminologiya turli-tuman maktab, ilmiy yo‘nalish va aniq
fikrlarga xos ketegorial apparatni ifodalovchi, terminlar sistemasiga
birlashgan maxsus tushunchalar yig‘indisi, majmui tarzida qaraladi
(Lotte 1961).
Hozirgi tilshunoslikda yangi terminlarning paydo bo‘lishi,
ularning hayotga tatbiq qilinishidagi to‘siqlar, yasalish pritsiplari va
usullari xususida turfa g‘oyalar, nuqtai nazarlar ko‘zga tashlanadi.
Termin so‘zi interpretatsiyasining substansional, funksional,
dervatsion, semantik va pragmatik prinsiplari e’tirof etilmoqda.
Substansional nuqtai nazar vakillariga ko‘ra termin maxsus so‘z
yoki so‘z birikmasi bo‘lib, boshqa nominativ birliklarga nisbatan
birma’noliligi, aniqligi, sistemliligi, kontekstdan xoliligi va emotsional
jihatdan neytralligi bilan ajralib turadi.
Funksional nuqtai nazarga binoan terminlar maxsus so‘z emas,
balki maxsus funksiyaga ega so‘zlardir; terminning o‘rni(roli)ni istalgan
so‘z bosishi, o‘ynashi mumkin.
Derivatsion nuqtai nazar terminlarning yasalish jarayonlari bilan
chambarchas bog‘langan. Ushbu g‘oya tarafdorlarining fikricha, termin
nafaqat oddiy so‘zning varianti, shuningdek, yangi, o‘ziga xos spetsifik
belgilarga ega maxsus yasalgan birlik sifatida ham tan olinadi. Yangi
terminlarning yuzaga chiqish sabablari yangi realiyalarni ifodalash
ehtiyoji bilan baholanadi.
Terminga muayyan talablar qo‘yiladi, ushbu jihat uni umumtil va
lahja hamda shevalardagi oddiy so‘zlardan ajratib turadi.
Nomenklatura terminologiyaga nisbatan yangi kategoriya
hisoblanadi. Har qanday soha nomenklaturasi shu sohaga oid barcha tur
nomlarini o‘zida mujassam etadi. Ularning miqdori haddan ortiq
darajaga yetganda, maxsus strukturani taqozo etadi. Masalan, hozirgi
kunda 200 mingdan ortiq o‘simlik turlarining har biriga alohida nom
qo‘yishga urinish befoyda, buning imkoni ham yo‘q.
Insoniyatning tabiatni bilish, anglash bosqichlarini o‘zida aks
ettiruvchi tabiiy fanlar nomenklaturasidan inson tomonidan kashf
etiladigan, yaratiladigan(ishlab chiqarish nomenklaturasi) texnik
nomenklatura, shuningdek, xaridorbop tovarlar bilan ta’minlash, ularni
7
sotish
maqsadida
maxsus
yuzaga
chiqariladigan
savdo-sotiq
nomenklaturasini farqlash lozim bo‘ladi.
Garchi har uchala nomenklatura ham manfaatdor subyektlar
tomonidan yaratilsa-da, biroq ular turli asos, turli maqsad va turli
prinsiplar negizida voqelanadi.
Ilmiy bilish nomenlarining inson tomonidan yaratilgan ilmiy-
texnikaviy nomenlardan farqi shundaki, ilmiy nomenlar tabiatda mavjud
bo‘lsa, ikkinchisi tabiatda mavjud emas. Kashfiyotchi tomonidan
yaratilgan narsa-buyumlar uchun nom xalq tilidan olinmaydi (samolyot,
vezdexod,
samokat
kabi
birliklar
bundan
mustasno).Ushbu
kategoriyalar, ya’ni nomenlarni ifodalovchi so‘zlar o‘z yoki chet
tillardagi leksemalarga tayanilib, sun’iy ravishda yaratiladi, bunda harf
va raqamlar indeksatsiyasi alohida ta’kidlanadi: “Moskvich-412”,
“MAZ 15”, “Tu-144”, “Mig-29”, “Su-34”, “T-90” va h.k.
Inson tomonidan yasaladigan narsa-buyum ham ishlab chiqarish,
ham savdo-sotiqqa doir nomlarga ega bo‘ladi. Masalan, Volga yengil
avtomashinasi “GAZ-21”, “GAZ-24”, “GAZ-32” kabi ishlab chiqarish
nomenlariga ega bo‘lgan. Moskva shahridagi Lixachev nomli
korxonada ishlab chiqarilgan yuk mashina (gruzovik) (tur nomi) “ZIL-
130” ishlab chiqarish raqami bilan yuritilgan.
Ayrim hollarda davlatlararo ishlab chiqarilgan ayni mahsulot yoki
tovar turli ma’no kasb etishi mumkin. Chunonchi, sobiq sho‘rolar
davlatida ishlab chiqarilgan M-20 yengil avtomashina Pobeda, Polshada
esa Varshava nomlari bilan atalgan.
Nomenklatura va terminologiya o‘rtasidagi prinsipial farqlardan
biri – nomenlar, odatda, terminologik lug‘atlarda qayd etilmaydi yoxud
o‘ta cheklangan miqdorda lug‘atlardan o‘rin oladi. Ma’lumki, rasmiy
ilmiy nomenga ega atsetilsalitsil kislota dorisi tijoriy aspirin nomi bilan
keng ommalashgan va h.k.
Fan turli sohalarining rivojlanishi jarayonida ayrim nomenlar
terminlar tizimiga o‘tishi, sof leksik nominativ birliklardan mantiqiy
(logik) axborot, ma’lumot elementi, ya’ni ilm-fan terminiga aylanishi
mumkin.
Nomenklatura, garchi, tushunchaga aloqador bo‘lsa-da, biroq u
hisobsizdir. Muayyan fan terminologiyasining esa miqdori, soni aniq,
zotan, ular tushunchalar sistemasini og‘zaki tarzda ifodalaydi.
Ma’lumki,
terminologiyada polisemiya va sinonimiya
hodisalarining mavjud bo‘lishi ma’qullanmaydi. Biroq shunga
qaramasdan, qator terminologik sistemalarda muayyan narsa-buyum
yoki tushunchani ifodalashda ba’zan ikki yoki undan ortiq
sinonim(dublet)lardan foydalanish ko‘zga tashlanadi. Chunonchi,
terminologiya masalalariga qaratilgan ayrim ishlarda termin-atama-
istiloh so‘zlaridan sinonimik uya tarzida foydalaniladi. Sir emaski,
o‘zbek tiliga davlat maqomi berilgandan keyin ba’zi subyektiv nuqtayi
nazarlar natijasida termin o‘rnida atama derivatini qo‘llash faollashdi.
8
Bir qaraganda, baynalmilal o‘zlashmaga har jihatdan mos tushgan
o‘zso‘zning
qo‘llanishi
ma’quldek
tuyuladi.
Lekin
|
