laškar “qo‘shin”, mayfuruš “may ichuvchi; may sotuvchi” singari forscha-
tojikcha,
daruğa
“qal’a, qo‘rg‘on komendanti”, műran “daryo”,
nűkär/nävkär “navkar, askar” kabi mo‘g‘ulcha terminlar bu davr
terminologik tizimida nisbatan keng ko‘lamda ishlatilgan.
Eski o‘zbek adabiy tili terminologiyasining takomillashuvida, uning
yanada yuqoriroq bosqichga ko‘tarilishida tilning ichki qonuniyatlari qatori
tashqi ta’sir, ya’ni ekstralingvistik omillarning roli salmoqli bo‘lgan. O‘zbek
adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiy, uning Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy,
Yaqiniy singari salaflari, Bobur, Muhammad Solih, Ogahiy, Munis kabi
izdoshlari tomonidan ta’lif etilgan badiiy, tarixiy, ilmiy asralar leksik boyligi
tahlilidan kelib chiqqan holda aytish joizki, o‘zbek tili ichki
imkoniyatlaridan keng foydalanilgan tarzda termin yaratish bu davr uchun
ancha sermahsul usul hisoblangan. Ona tiliga millatning bosh ko‘zgusi
tarzida munosabatda bo‘lish zaruriyatining Alisher Navoiy tomonidan
ziyolilar, olimlar, shoir-u yozuvchilar oldida kun tartibiga qat’iy va ro‘yi rost
qo‘yilishi o‘z ijobiy aksini terminlar tizimida ham topgan edi. Aniq fanlar
qatori ijtimoiy-gumanitar fan sohalarining shakllanib borish jarayoni ularga
taalluqli maxsus tushunchalarni ifodalovchi terminlar yaratilish bilan
baqamti kechdi. Bunda, birinchi galda, eski o‘zbek adabiy tili, jonli
so‘zlashuv tili, lahja va shevalarda mavjud leksik birliklar terminlar safini
kengaytirdi, o‘zbek tilda so‘z yasashda keng qo‘llangan affikslar yordamida
katta miqdorda terminlar hosil qilindi. Arab, fors-tojik, mo‘g‘ul tillaridan
o‘zlashgan terminlar soni shiddat bilan oshib bordi. Chet tillardan kirib
13
kelgan so‘z yasovchi qo‘shimchalar ham terminlar yasashda muhim o‘rin
egalladi. Xususan, harbiy qurol-yarog‘, texnika bilan bog‘liq top
“zambarak”, qazan “og‘ir to‘p”, tűfäƞ “miltiq” kabi asl o‘zbekcha terminlar
bilan yonma-yon arabcha ra’d “ yonib turgan neftni dushman tomon
irg‘ituvchi to‘p”, arrada “paloqmon”, manjaniq “katapulta”, forscha-
tojikcha zarbzan “zambarak turi”, farangiy “Yevropa, Kichik Osiyoda
quyilgan to‘p”, zanburak “zambarak” kabi istilohlar jamiyat a’zolarining
ma’lum qatlami tilidan o‘rin oldi. Ijtimoiy-siyosiy terminologiyada ham
muayan o‘zgarishlar yuz berdi. Chunonchi, davlat boshqaruvida yangidan-
yangi rutba, lavozim va mansablarning joriy qilinishi natijasida yasavulbašï,
tabibbašï, qošbegi, naqib, ïnaq, biy, divanbegi, toqsaba, parvanačï ,
muhassil, mirab singari istilohlar keng qo‘llanishga kirib keldi.
Har qanday tilning so‘z boyligi u tarixiy yoki zamonaviy tusda
bo‘lmasin, insonlar tomonidan tuziladigan rang-barang lug‘atlarda ma’lum
darajada aksini topadi. Lug‘at til so‘z boyligini o‘zida saqlovchi
akkumulyator vazifasini bajaradi. Bugun muayyan tilshunoslikning qay
darajada rivojlangani, takomil topgani ayni tilda yaratilgan lug‘atlarning turi,
miqdori va sifati bilan o‘lchanmoqda.
O‘zbek lug‘atchiligi tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. Hozirga
qadar yetib kelgan lug‘atlar ichida 1074-1075-yili atoqli lug‘atnavis
Mahmud Koshg‘ariy tomonidan tuzilgan “Turkiy so‘zlar devoni”, ya’ni
“Devonu lug‘otit turk” ulkan ahamiyatga egaligi bilan xarakterlanadi. Zotan,
arab millati vakillari uchun juda katta hududda istiqomat qiluvchi turkiy
xalqlar til xususiyatlari, chunonchi, alifbosi, tovush qurilishi, lug‘at boyligi,
so‘z turkumlari va gap qurilishi haqida ma’lumot berish uchun mo‘ljallangan
mazkur asarning ilmiy ahamiyati shu kunga qadar dunyo olimlari qalamiga
mansub 1800 atrofidagi ilmiy izlanishlarda e’tirof etilgan. Arab lug‘atchiligi
an’analari va qoidalari asosida tuzilgan bu lug‘atdan taxminan sakkiz minga
yaqin so‘zlar, birikmalar, iboralar, maqol va matallar, xalq og‘zaki ijodi
namunalari joy olgan. “Devonu lug‘otit turk”, garchi, lug‘at deb nomlansa-
da, biroq unda Qoraxoniylar davri eski turkiy tilning o‘ziga xos xususiyatlari
juda yuqori tahlil qilingan (Dadaboyev, 2017).
Shuni alohida ta’kidlash joizki, “Devon”dan o‘rin olgan leksik
birliklar qatori, Qoraxoniylar saltanatining ijtimoiy-siyosiy, sotsial-iqtisodiy,
harbiy, maishiy turmush tarzida mavjud tushunchalarni ifodalovchi istilohlar
va leksik birliklar son jihatdan salmoqli hisoblanadi. Turfa soha istilohlari
bilan yonma-yon onomastika, jumladan, atoqli otlar-antroponimlar, joy
nomlari-toponimlar, geografik obyektlar nomi, gidronimlar, ekologiya,
hayvonot (fauna) va o‘simlik dunyosi(flora)ga oid talaygina leksemalar
qiyomiga yetgan holda izohlangan.
O‘zbek terminologiyasining qaror topishida XIV asrga oid arab tilida
yozilgan grammatik(filologik) risolalarning sezilarli o‘rni borligi
turkologiyada allaqachon e’tirof etilgan. Turkiy tilning grammatikasi haqida
bahs yurishishga yo‘naltirilgan Abu Hayyon (vafoti 1344 yil)ning “Kitob ul-
idrok li-lison ul-atrok”, M.T. Xoutsmaning fikricha, 1245 yilda Mamluklar
14
davlati (1250-1517)da Halil bin Muhammad bin Yusuf al-Ko‘nyaviy
tomonidan yaratilgan “Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mug‘ali”,
muallifi noma’lum “Kitobi at-tuhfat uz-zakiya fi-l-lug‘atit turkiya”,
Jamoluddin Turkiyning “Kitob bulg‘at al-mushtoq fi-l-lug‘atat- turk va-l-
qifchaq”, XVI asr boshida Qohirada ta’lif etilgan “ Al-qavoninu-l kulliya li-
zabtil-lug‘atit-turkiya” singari asarlarda turkiy tilning so‘z boyligi,
alalxusus, istilohlar tizimi ma’lum darajada ifodasini topgan. Mazkur davr
asarlarida qayd etilgan turkiy til leksikasi, chunonchi, istilohlar sistemasini
“Kitobi majmuai tarjumoni turki va ajami va mo‘g‘aliy”da keltirilgan
quyidagi mavzuiy guruhlarning ajratilganini qayd etish bilan cheklanamiz:
kishi nomlari – Alaquš, Aqtay, Altuntaš, Baybars, Sonqur va h.k.;
astroponim(kosmonim)lar : Ű lkär; geografik nomlar: Š am, Misr ; uy
hayvonlari: at, őkűz, qatïr, boğa, ayğïr va h.k.; yirtqich hayvonlar : aslan,
|
