2. Transmissiyaning foydali ish koeffitsienti (F.I.K.)
3. Avtomobilning tortish kuchi.
4. G’ildirak radiuslari
5. Avtomobilning harakatlanish sharti.
6. G’ildirakning aylanma-ilgarilanma harakatiga (g’ildirashiga) qarshilik kuchi.
7. Avtomobillarning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi va yo’lning jami qarshilik kuchi.
8. Avtomobilga xavoning qarshilik kuchi.
9. Avtomobilning tezlanishga qarshilik kuchi
(inertsiya kuchi).
10. Yo’lning normal reaktsiyalari.
11. Avtomobilning harakat tenglama va uni yechish usullari
Avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar
Avtomobilg’ har xil kuchlar tahsirida harakatga keladi. Bu kuchlarni ikki gruppaga bo’lish mumkin: avtomobilni harakatlantiruvchi kuchlar; uning harakatiga qarshilik ko’rsatuvchi kuchlar. Umumiy holda, avtomobilga tahsir etuvchi kuchlar. 1-rasmda ko’rsatilgan.
1-rasm . Umumiy holda avtomobilga tahsir qiluvchi kuchlar.
Tortish kuchi Rk harakatlantiruvchi kuch bo’lib, yetakchi g’ildiraklarga uzatiladi. Bu kuch dvigateldan olinib, yetakchi g’ildirakning yerga ishqalanishi natijasida vujudga keladi.Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi.
Avtomobilg’ harakatiga qarshilik kuchlari:
‘f - aylanma ilgarilanma harakatga qarshilik kuchi;
Ri -balanlikka chiqishga qarshilik kuchi
Rw - xavoning qarshilik kuchi
Rja - avtomobilning tezlanishga qarshilik (inertsiya) kuchi.
‘f kuch g’ildirakning aylanma-ilgarilanma harakatiga qarshilik momentining shu g’ildirak radiusiga bo’linganiga teng. Aylanma-ilgarilanma harakatga qarshilik kuchi har bir hildirakda paydo bo’ladi va qulaylik uchun qiymatlari teng deb qabul qilinadi.
Avtomobilning balandlikka chiqishga qarshilik kuchi Ri avtomobilning og’irlik markaziga qo’yilgan va avtomobilg’ og’irligi Ga -ning tashkil etuvchisi kabi aniqlanadi.
Inartsiya kuchi ‘ja avtomobilning notekis harakati natijasida paydo bo’ladi.
Xavoning qarshilik kuchi ‘w yo’l tekisligidan hw balandlikka qo’yilgan. Bu kuch tahsir etuvchi nuqta avtomobilning yelkanlik markazi deyiladi.
Transmissiyaning foydali ish koeffitsienti (F.I.K.)
Mahlumki, dvigatel quvvati yetakchi g’ildiraklarga tishlashish mexanizmlari, uzatmalar qutisi, kardanli uzatma, bosh uzatma, yarim o’qlar yordamida uzatiladi. Quvvatning bir qismi agregatlardagi shestenyalar tishlarining ishqalanishiga, podshivniklar, kardan sharnirlari, shestennyalarning moyga ishqalanishiga va uni purkashga sarf bo’ladi. SHunday ekan, dvigatelg’ quvvatining bir qismi yetakchi g’ildiraklarga o’tkazilguncha isrof bo’ladi. Quvvatning isrof bo’lgan qismi transmissiyaning foydali ish koeffitsenti ηT (f.i.k.) orqali quyidagicha topiladi:
ηT= Nk/Nd = Nd - Ntr /Nd = 1 - Ntr /Nd
yoki
ηT = 1 - Mtr/ Md ;
N tr, Mtr - quvvat va momentning transmissiyada isrof bo’lgan qismi;
Nd, Md - dvigatelning effekt quvvati va momenti,
Nk -etakchi g’ildirakdagi quvvat.
Quvvatning shesternya, podshipnik, kardan sharniri va boshqa ishqalanuvchi detallarda isrof bo’lgan qismi uzatilgan momentga to’g’ri porportsional bo’lib, shu detalning aniq ishlanishi va yig’ilishiga bog’liq. Agregatlar karterlaridagi moyni purkash uchun sarflangan quvvat yoki moment Mx.x detallarning burchak tezligi, moyning xajmi va qovishqoqligiga bog’liq. Moment Mx.x. ning absalyut qiymati tajriba yo’li bilan aniqlanadi. Agar bunday qiymatlar bo’lmasa, ularni 4X2 tipdagi avtomobillar uchun quyidagi empirik formuladan aniqlash mumkin:
Mxx=(2 0,09 va) Ga r 10-3 N m;
va- avtomobilning tezligi;
r-g’ildirak radiusi.
4X4 tipdagi avtomobil uchun Mx.x. ning bu qiymati 1,5…2 marta, 6X6 tipdagi avtomobil uchun esa 2…3 marta ko’p bo’ladi.
Transmissiyada isrof bo’lgan stendi 2-rasmda ko’rsatilgan. Avtomobil transmissiyasiga dvigatel o’rniga balansirli elektr dvigatel 1, yarim o’qlarga esa yetakchi g’ildiraklar o’rniga balansrli elektr tormozlar 3 ulanadi. Elektr dvigatelg’ va elektr tormoz korpuslari richag 2 yordamida dinamometr 4 ga ulanadi. Elektr tormozlar dvigatelga yetarli miqdorda nagruzka bera oladi.
2-rasm. Transmissiyada isrof bo’lgan quvvatni aniqlash usuli.
Transmissiya elektr dvigatel yordamida aylantirilib, barcha elektr dvigatellar yakorlarining burchak tezligi va burovchi momentlari aniqlanadi. Elektr dvigatel va elektr tormozlar quvvatlarining ayirmasi ND--NT transmissiyada isrof bo’lgan NTR quvvatni beradi. Agar avtomobil tortish kuchi tahsirida harakatlansa transmissiyada isrof bo’lgan quvvat mexanikaviy f.i.k. orqali, dvigatel uzilgan holda yoki dvigatel tormozlash rejimida harakat qilgan bo’lsa, bu quvvat isrof bo’lgan quvvatning absalyut qiymati bilan baholanadi.
Avtomobilning tortish kuchi.
Tortish kuchi Rk yarimo’qlariga keltirilgan burovchi momentning tekis aylanayotgan yetakchi g’ildirakli radiusiga nisbati bilan aniqlanadi. Rk o’rinma kuch bo’lib, avtomobil harakatiga teskari yo’nalgan. SHunday ekan, avtomobilni qanday kuch harakatga keltiradi degan savol tugiladi.
Har qanday mexanikaviy harakat jism va yo’l o’rtasidagi ishqalanish kuchi tufayli sodir bo’ladi. G’ildirak yo’lga Rk kuch bilan tahsir etar ekan, Rr aks tahsir kuch xosil bo’ladi. (3-rasm).
Rk= - Rr. (1)
3-rasm. G’ildirakdagi tortish kuchi.
Demak, Rr reaktsiya kuchi avtomobilni ilgarilanma harakatga keltiruvchi kuchdir. Rk shartli ravishda tortish kuchi deb ataladi. Tortish kuchini aniqlash stendi 4-rasmda ko’rsatilgan. Avtomobilg’ 1-etakchi g’ildiraklari baroban 4 li stendga o’rnatiladi. Avtomobilning orqa qismi tros yordamida dinomometr 2 orqali qo’zg’almas ustun 3 ga mahkamlanadi va dvigatelg’ karbyuratorining drosselt-zaslonkasi to’la ochiq holda ishlatiladi. Gidravlik yoki elektr tormoz yordamida barobanning aylanishiga qarshilik xosil qilinib, uning tekis aylanishag erishiladi. Agar g’ildiraklar baroban ustida aylanayotganida energiyaning ishqalanishga isrof bo’lishini xisobga olinmasa, dinamometr ko’rsatayotgan R kuch o’rinma Rk kuchga teng bo’ladi. Avtomobilg’ yetakchi g’ildiragining aylanishlar chastotasi ‘k va radiusi rk mahlum bo’lsa, uning yo’ldagi harakat tezligi quyidagicha aniqlanadi:
4-rasm. Yetakchi g’ildirakni aylantiruvchi barabanli stend.
Va=π nk rk/30, m/s
yoki
Va=0,377 nD rk/ikp id i0 km/soat; (2)
nD-dvigatelg’ tirsakli vali
ikp - uzatmalar qutisining uzatish soni ;
i0 - bosh uzatmaning uzatish soni;
id - yordamchi qutining uzatma soni;
rk - aylanma-ilgarilanma harakatdagi g’ildirak radiusi;
nk – g’ildirakning aylanish chastotasi.
Tortish kuchining eksperimental qiymatlari mahlum bo’lmasa u tezlik harakteristikasidan topish mumkin bo’ladi:
Rk = Mk/ rk = Md ikp id i0 ηt/ rk ( 3 )
Har xil uzatmalarda tortish kuchi qiymatlarining tezlik bilan bog’lanish grafigi avtomobilning tortish harakteristikasi grafigi deyiladi. Bu grafikni ko’rish uchun dvigatelning tezlik harakteristikasidan tirsakli valning izlangan aylanishlar chastotasi uchun (8-10 nuqta) Md qiymatlarini hamda har bir uzatma qo’shilgandagi shu aylanishlar chastotalariga mos avtomobilg’ tezliklari VaI1, VaI2, V aI3..... ni (2) formuladan aniqlanadi. Har bir uzatma uchun aniqlangan tezliklarga mos bo’lgan tortish kuchi qiymatlari Rk!1, Rk!2, Rk13.... (3) formuladan aniqlanadi. Natijada Rk= f(Va) funktsiyaning grafigi 5-rasmda ko’rsatilgandek kuriladi. Egri chiziqlar soni uzatmalar soniga teng.
Mahlumki, avtomobil kup vaqt o’zgaruvchan harakatda bo’ladi. Bu vaqtda tortish kuchini (3) ifoda arkali aniqlash noto’g’ri bo’ladi, chunki uning qiymatiga aylanuvchi detallar massasi tahsir qiladi. Yetakchi g’ildirakka uzatilgan M0 moment tezlanish bilan harakat qilgan davrda kichik massalar xisobga olinmasa va ηT = sonst deyilsa Jm Yem va Jk Yek inertsion momentlar xisobiga kamayadi, yahni:
M0=(Md-Jm) itr ηT – Jk Ek (4)
agar
Ek=ja/rk va Yek itr= ja itr/ rk
ekanligi xisobga olinsa, (4) tenglamaning chap va ung tomonini rk ga bo’lib, quyidagini xosil qilamiz:
R0=‘k- Jm itr2 ηT’ Jk/ rk2 Ja (5)
Jm, Jk-maxovik va g’ildirakning inertsiya momenti;
Em, Yek-maxovik va g’ildirakning burchakli tezlanishi;
Ja-avtomobilning chiziqli tezlanishi.
Topilgan R0 kuch g’ildiraklardagi o’rinma kuch bo’lib, avtomobil tezlanish bilan harakatlanganda maxovik va g’ildiraklarni tezlantirishga ketgan energiya xisobiga kamayadi. Avtomobil sekinlanish bilan harakatlanganda (yahni J<0) tezlanishda yigilgan energiya avtomobilning harakatlanishiga sarf bo’ladi.
5-rasm. Avtomobilning tortish kuchi va tezligi o’rtasidagi bog’lanish grafigi
G’ildirak radiuslari
Avtomobilning tortish kuchini aniqlashda g’ildiraklarning radiusi mahlum bo’lishi zarur. Radiusni aniqlash metodi shinaga tahsir etuvchi kuchlarning tahsiriga karab uch xil bo’ladi.
Statik radius rst aniqlanganda shina damlangan bo’lib, unga vertikal og’irlik kuchi tahsir etadi va g’ildirakning markazidan yergacha bo’lgan masofa bilan yoki quyidagi formuladan topiladi:
rst=d/2 VλV (6)
| 