139
10-BOB
ELEKTR MOTORLAR MONTAJI.
§10.1 Elektr matorlar haqida umumiy ma‘lumotlar.
Elektr motorlar (EM). Elektrmotor deb elektr energiyani mexanik
energiyaga aylatiruvchi motorga aytiladi.
Butun jaxonda ishlab
chiqarilayotgan elektr energiyani 65 % ga yaqinini mexanik energiyaga
elektr yuritmalar yordamida aylantirilmoqda, elektr energiyani eng ko‗p
energiya sig‗imli iste‘mol qiluvchi, ishlab chiqarish jarayonlarida samarali
tejamligini aniqlovchi va ishlab chiqarish mehnat shijoatini oshiruvchi
elektr yuritma hisoblanadi.
Bu ko‗rsatgichlarni oshirish elektr motor kuchlanishini rostlash bilan
amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi vaqitda asinxron motorlarni
yuklanishiga bog‗liq ravishda kuchlanishi o‗zgaradigan
rostlagichlarni
yaratish ustida ish olib borilmoqda.
Qisqa tutashgan rotorli asinxron motorlar kichik va urta quvvatli
yuritmalarda keng tarqalish oldi. Yirik quvvatli yuritmalar(1 MVt va
undan yuqori)odatda sinxronli motorlarda tayyorlanadi. Bunday holatlarda
asinxronli motorlar faqat yuqori chastotali aylanish olish zarur
bulgandagina qo‗llaniladi.
Oxirgi yillarda asosiy texnika-tejamkorligida o‗zgaruvchan tokli EM
lar keng qo‗llanilishi asosiy hisoblanadi. O‗zgarmas tokli motorlardagi
kollektor yo‗qligi ortiqcha yuklanish imkoniyatini
oshiradi va motorning
quvvati bo‗yicha cheklanish yo‗qoladi. EM lar quvvati cheksizligi
amaliyotda rostlanuvchi Elektrmotorlar yaratilishi hayotiy bo‗lib
qolmoqda.
Hozirning o‗zida 100 kVt gacha bo‗lgan bunday Elektr motorlarga
buyurtmalar byerilmoqda. Robotatexnika stanoatida va qurilish sanoatida
keng ko‗lamli qo‗llanilmoqda. EMlar uchun chuqur rostlanadigan yuqori
dinamikali imkoniyatga ega kuch tansformatorlar
ishlab chiqarilishi
o‗rganilgan.
Shu sababli qisqa tutashgan rotorli asinxron motorlarni yoppasiga
qo‗llanilishi EM ning takomillashishi asosiy vazifalardan biri hisoblanadi.
Ularning ozgina samaradorligining yuksalishi nisbatan davlat miqyosida
sezilarli natija beradi.
Ko‗pchilik asinxron motorlar sezilarli darajada kam yuklamada yoki
uning sezilarli o‗zgarishida foydalanilmoqda. Bu motorlarning energetik
ko‗rsatgichini
sezilarli
darajada
kamayishiga
olib
keladi.
Bu
ko‗rsatgichlarni ko‗tarish elektr motorlarning kuchlanishini rostlash bilan
amalga oshirilishi mumkin. Hozirgi davrda asinxron motorlar ta‘minot
manba
kuchlanishining
yuklamaga
bog‗liq
holatda
o‗zgarishini,
rostlovchilar yaratish ishlari olib borilmoqda.
140
Yuqorida ko‗rsatib o‗tganidek, eng ko‗p tarqalgan EMlar rotori qisqa
tutashgan uch fazali asinxron elektr motorlar. Bo‗larning keng
qo‗llanilishiga asosiy
sabab ularning tuzilishi oddiy, ishlatishda yuqori
ishonchliligi bilan belgilanadi. Bundan tashqari bu EMlarni boshqarish
avtomatlashtirishga oson еrishiladi.
Asosiy kamchiliklari past quvvat koeffisienti va yuklama oshishi
bilan aylanish davrining pasayib borishi.
EM lar tuzilishi maxsus bajarilishi bo‗yicha har xil ko‗rinishga ega:
a) ichiga kiritilgan; b)
kam shovqinli; g) kiritilgan harorat himoyali; d)
montaj o‗lchamiga yuqori aniqlikda bajariladigan.
Atrof muhit sharoitiga qarab EMlarni maxsus bajarilishi quyidagicha
bo‗ladi: a) namga-sovuqqa chidamli; b) kimyoviy chidamli; v) jazirama
iqlim uchun.
Tor maxsusliklarga bajarilishi uchun elektr motorlar: a)
qishloq
xo‗jaligi uchun; b) dengiz floti va daryo kemalariga; v) shimoliy chegara
sharoitlari uchun.
A2 va AO2 Elektr motordan quyidagi ustunlikka ega: og‗irligi kam
(o‗rtacha 18% ga) tashqi o‗lchami, aylanish o‗q balandligi va boshqa
o‗rnatgich o‗lchamlari, havo shovqini va titrash sathi pasaytirilgan,
ishga
tushirish momenti katta, ishlatishga va montajga katta qulaylikka ega;
yuqori ishonchli. 4A turli Elektr motorlar belgilanishni aytib berilishi
quyidagicha: misol 4AH200LB8. 4-seriya tartibi; A-asinxronli; H-
himoyalangan; 200-aylanish o‗qi
balandligi,mm; L(S,M)- qobiq uzunligi
bo‗yicha o‗rnatilish o‗lchamlari; B(A)- o‗zak uzunligi (bir montaj
o‗lchamida ikki xil quvvat ko‗rsatilganida); 8 (2,4,6)- qutblar soni (10.1.1 -
rasm).
AI seriyali elektr motorlar. Elektr texnika sanoati asinxronli
motorlarning beshinchi birlikdagi seriyasini o‗rganib chiqdi, AI- asinxron
elektr motorlarni ishlab chiqarish amalga oshirildi (10.1.2 - rasm).
