M a ’ruza rejasi. Yuzaning tekislikdan farqi. Yuzaning plastina va hajm bilan
bogMiqligi. “Yupqa” va “qalin” tushunchalari. Yuzadagi kontrast va nyuans. Yuza
ning badiiy xossalari. Ashyo ahamiyati. Yuza va rang munosabati. “ Silliq” va “g‘adir-
budur” tushunchalari. Relyef va uning turlari: kontrrelyef, barelyef, gorelyef, “qirq-
m a” relyef.
M a ’ruza. Tekislik biror hajm ning qalinligi nazarga olinmagan holatidir.
Vaholanki, tekislik uning ortidagi qalinlikbilangina jism onan mavjud bo‘la
oladi. Qalinligi bilan bog‘liq holatdagi tekislik yuzani tashkil qiladi. Agar
jism qalinligi tekisligiga nisbatan kichik bo‘lsa uni taxta (plastina) deyiladi.
Taxta qalinligi tekislik o ‘lcham lariga nisbatan solishtirishga arzugulik katta
b o ‘lsa, hajm hosil bo‘ladi. Yuzaning xususiyati ko‘p jihatdan uning ash*
yosi, rangi,
fakturasi, relyefi bilan belgilanadi.
H ar bir yuzani tashkil qiluvchi muayyan ashyo boshqa ashyolardan
farqlanadigan jihatlariga ega. Kompozitsiyada har bir ashyoning jihatlarini
ochib berish, ularni badiiy jihatdan namoyish qilish zarurdir. Masalan,
yog‘ochning teksturasini (tolalarining joylashuvini) ko'rsatish
orqali uning
asosiy badiiy jihati namoyish etilgan bo‘ladi.
Ashyoning fakturasi (silliqligi, g‘adir-budurligi) ham yuzani ifoda etishda
katta rol o ‘ynaydi. Faktura, sath n u t manbayidan turlicha yoritilishi sababli
yuza har xil bo‘lib ko'rinadi. Yuzani ifodalashda yana relyef ham muhim
ahamiyatga ega. Yirik botiqliklar va bo‘rtiqlar relyefni hosil qiladi. Agar
fakturada botiqlik - bo'rtiqlik k o ‘zga ilg‘anmas darajada bo‘lsa, relyefda u
nisbatan katta oMchamlarda namoyon bo‘ladi. Umumiy tekislikka qiyos qilib
olingan botiqlik
kontrrelyefhi, b o ‘rtiqlik
relyefni tashkil qiladi.
Umumiy
tekislikdan bo'rtiq hajm oz m iqdorda ko‘tarilgan boMsa -
barelyef ko‘p
miqdorda ko‘tarilgan bo‘lsa -
gorelyef deyiladi.
Botiqlik cheksiz bo‘lishi ham mukin. Bunday holda tirqish hosil bo'ladi.
Yuzalar bir-biridan ajralib qoladi. Relyefning m azkurturi “qirqm a”
relyef
deb ataladi. Qirqma relyefda tirqish kichikroq bo'lib, yuzalik xususiyat saq-
langan b o ‘ladi. Agar tirqish katta bo‘lsa, yuzalik xususiyat yo‘qoladi.
Relyefning asosiy xususiyat la rid an yana biri uning plastikasidir. Relyef
da ham nyuans va kontrastlik kabi xususiyatlar yuza badiiy jihat ini belgilash-
da m uhim omil sanaladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Relyefning tez-tez uchrab turadigan turi tariqasida
о ‘yma relyefni kel-
tirishimiz mumkin (tekislik plastikasi kesilgan holat).
Bu vaziyatda siluet
paydo bo‘lish qonuni kuchga kiradi.
Relyefda o ‘zgarish moyilligi mavjud: massa ko'paytirilishi (qo‘shim cha
ravishda yopishtirilishi) va kamaytirilishi (qirqib olinishi) mumkin. R elyef
fazo bilan bog'langan, chunki undan m uayyan hajm kelib chiqadi.
Relyef tomoshabinning harakati va vaqt o ‘tishi
mobaynida o kzgarib idrok
etiladi. Bu relyefning katta imkoniyatlarini tashkil etadi. Relyef
monoxrom
(oq-qora) va
polixrom (rangli) bo‘Iishi mumkin (o'ymakor ganch va yog‘och
taxtalarini qiyoslang). Agarashyo xususiyatlari to ‘g‘ri topilsa, u o ‘ziga xos
tilda “gapira” boshlaydi. Chertib olingan va o ‘zaro mos ravishda uyg*un-
lashtirilgan ashyo va shakl sifatlari ta ’sirchan plastik asar yaratishga yordam
beradi. Jahon m e’morligida relyef m ohirona qoilanilgan misollar (jam oat
va turar uylarning ustun va devorlaridagi o ‘ymakorliklar) ko'p uchraydi.
