Ma’ruza rejasi.
Kompozitsiya tushunchasi. “ Kompozitsiya” iborasining lug‘aviy
ma'nosi va ta’rifi. Adabiyot va san ’atning boshqa turlari (musiqa, ashula, raqs, kino
kabilar)dagi asarlarda kom pozitsiyaning ko‘rinishlari. Misollar. Fanning ahamiyati
va maqsadi. Klauzura va mashqlarning kompozitsion mahoratni o ‘stirishdagi roli.
Badiiy vositalar. Kompozitsiya mashqlardagi mavhumlik, shartlilik. Asarva tomoshab
in orasidagi munosabat. Asarni idrok qilish. Kompozitsion talablar. Qismlar va ji-
hatlar ortasidagi munosabat. Qiyoslash. Qismlarni butunga kcltirish. Asaming tugal-
ligi. Muvozanat. U yg‘unlik. Nisbat. Tartib vaxaos. Arxitekturaviy-badiiy vositalar.
Hajmiy - fazoviy shakl xususiyatlari. Arxitekturaviy asarni idrok qilishdagi vaqtning
ahamiyati.
M a’ruza. Har qanday badiiy ijod mahsuli bo‘lmish
asaming mukam-
malligi, saviyasi, birinchi navbatda, kompozitsiya orqali namoyon bo‘ladi.
«Kompozitsiya» so‘zi «yaxlitlik», «birlik», «o‘zaro bog'liqlik» degan
m a’nolarni bildiradi.
Boshqacha qilib aytaganda, qismlaming butunlikka
bog‘liqligini ta'm inlovchi sifatlar kompozitsiyani tashkil etadi.
Umuman olganda, asarning tuzilishi uning kompozitsiyasini tashkil
qiladi. Asarning tuzilishi, kompozitsiyasi qancha puxta bo‘lsa, uning savi
yasi ham shuncha yuqori b o ‘ladi.
Adabiyotda, musiqa, ashula, raqs, kino
va san’atning boshqa turlaridagi har qanday turfa asarlarda kompozitsiya mavjud.
Masalan, Abdulla Qodiriyning “0 4 g a n kunlar” romanidagi kompozitsiya
negizini syujet (Otabekning M arg‘ilonga borishi, Kumushga uylanishi, Ho-
midning fitnasi, Kum ushning zaharlanishi va nihoyat Otabekning shahid
bo‘lishi) tashkil qiladi. Klassik ashula asarlarida aksari kompozitsiyalar shun-
day:
boshi past ovozda boshlanadi, o‘rtasida avjga chiqiladi, oxiri ovozni
biroz cho‘zish orqali tugatilayotganligi bildiriladi.
Arxitekturada kompozitsiya deb m e’morlikning tashkil etuvchilari bo‘lgan
hajm bilan fazoviy m uhitning o ‘zaro bog‘lanishiga aytiladi. Kompozitsi-
yadagi har qanday hajm va fazoviy muhitdan tashkil topgan yaxlitlik
hajmiy
-
fazoviy shakl deb yuritiladi. Unga xos bolgan sifatlar m e’moriy shakllarga
ham xosdir.
Hajmiy-fazoviy shakllarning asosiy xususiyatlari
shakl geometriyasi,
fazodagi o ‘rni, kattaligi va massasidan iborat. Ularning qo‘shimcha xusu
siyatlari qatoriga fakturasi, yorug‘ligi va rangi kiradi. Bu xususiyatlarning
www.ziyouz.com kutubxonasi
har bin m a’lum miqdorda o ‘zgarib, turli-tum an holatlar vujudga kelishi
mumkin. Arxitekturani idrok etishning o ‘ziga
xos xususiyati shundan ibo-
ratki, u to‘g‘risidagi tasaw urjuda qisqa m uddatda idrok etiladigan rassom-
lik, haykaltaroshlik yoki amaliy san’at asarlaridan farqli o ‘laroq uzoq m uddat
davomida idrok etiladi. Bu, ayniqsa, shaharsoziik asarlariga taalluqlidir.
“Arxitekturaviy kom pozitsiya asoslari” fani m e ’morlik asarlarida
qo‘llaniladigan muhim badiiy yaxlitlikni ta ’m inlovchi vositalarni (rang,
masshtab, ritm va boshqalami) o ‘rgatishga qaratilgan. Bu vositalar tabiatda
alohida holda uchramasa-da, ular ajratib olingan
holda klauzuralar va vazi-
falar orqali o‘rganiladi.
Klauzura tezkorlik bilan bajariladigan loyihadir. Klau-
zuraning loyihadan asosiy farqi shundan iboratki, unda mo'ljallangan ish-
ning - loyihaning g‘oyasinigina, asosiy jihatlarinigina ochib beriladi. Faqat
darsxonada bajariladigan klauzuralardan farqli o ‘laroq,
vazifalarda dars-
xonalardan tashqari uy sharoitida ham ish (m aketlash, loyihalash) davom
ettiriladi. Klauzura tez ishlashga o ‘rgatsa, vazifa sarishtalik, qunt, sabr bilan
ishlashga o‘rgatadi.
Ijodiy jarayonda dastlabki g‘oya eskiz tariqasida amalga oshiriladi. Bu
ijod mahsuli nihoyatda ham tezkorlik bilan bajariladi.
Bir necha eskiz yon-
ma-yon qo'yilib, o ‘zaro qiyoslanadi va eng yaxshisi tanlab olinadi ham da
nihoyasiga yetkaziladi.
