X. P 0 ‘LATOV, P. ZO H ID O V , D. NOSIROVA,
M. MIRYUSUPOVA, SH. NU RM U H A M ED O V A
ARXITEKTURAVIY
KOMPOZITSIYA ASOSLARI
О ‘zbekiston Respublikasi Oliy va о ‘rta maxsus ta Tim vazirligi
tegishli oliy o'quv yurtlari uchun darslik sifatida tavsiya etgan
Toshkent
“Talqin” nashriyoti — 2005
www.ziyouz.com kutubxonasi
А81
Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari: Oliy
o ‘quv y u rtlari talabalari u c h u n d a rs iik /X .
Po'latov, P. Zohidov, D, Nosirova va b o sh q .—
Т.: “T alq in ” , 2005-96 b.
I. Po‘latov X. va boshq.
ББК 8 5 .1 1я73
Ushbu darslik “Arxitektura” va boshqa turdosh sohalar
b o ‘y>cha ta ’lim olayotgan bakalavriat talabalari uchun
m o M ja lla n g a n . U n in g asosiy m a q s a d i—b o 'la ja k
mutaxassislarga hajmiy-fazoviy fikrlash qobiliyatini o'stirish,
arxitekturaviy kom pozitsiyaga oid eng zarur nazariy
m a’lumotlami berish, kompozitsiya bog‘lash ko‘nikmalarini
rivojlantirishdan iboratdir. Kitobda nazariy bilimlar juda
qisqa—m a’ruza tariqasida berilgan. Amaliy mashqlarni
klauzura va vazifalar tariqasida o'tkazish tavsiya etilgan; ulami
bajarish uchun uslubiy ko‘rsatmalar keltirilgan.
© “Talqin” nashriyoti, 2005- y.
www.ziyouz.com kutubxonasi
SO‘ZBOSHI
Arxitekturaviy kompozitsiya fani b o ‘lajak m utaxasisning b ad iiy-fa -
:oviy m ushohadasini kengaytiradi, kasbiy m ahoratini oshiradi. M o-
hiyati jih atid an arxitekturaviy loyihalashning asosidir.
M a’lum ki, arxitekturaning funksiya, konstruksiya va estetikadan ibo
rat uch teng va ajralmas jihatlari m avjud. M azkur fan arx itektu ran ing
badiiy, y a ’ni estetik jihatini, qism an konstruktiv to m o n in i o ‘rganadi.
Dem ak, u m avhum narsalar to ‘g ‘risida s o ‘z yuritadi. Bu “A rxitek
turaviy kom pozitsiya asoslari” fanining asosiy ilmiy uslubidir.
Ushbu fanni ikki asosiy qism ga b o ‘!ish m um kin. Birinchi q ism id a
m e’moriy kom pozitsiya vositalari (n u q ta , chiziq, tekislik, hajm , m etr,
ritm , kontrast, nyuans, rang kabilar) o ‘rganiladi. Sodda inform atsion
belgi loyihasi bajariladi. Talaba ikkinchi kursda boshlanadigan m e ’m oriy
loyihalash fanini o ‘zlashtirishga tay y or b o ‘)adi. Fanning ikkinchi qism i
turli arxitekturaviy tizim tuzish m asalalariga bag‘ishlangan. O c h iq fa
zoviy m uhit, hajm iy shakl, yopiq m u h it kabi tizim larning xususiyatlari
o ‘rganiladi. H ar bir turdagi tizim ni o 'rg an ish yakunida insonga nisbat
qilingan, shartli funksiya berilgan kom pozitsiyalarning klauzuralari b a
jariladi. K om pozitsion izlanishlar arxitekturaviy loyihalashga yaqinlash-
tiriladi. M avhum kom pozitsion vositalar konkretlashtiriladi.
Fan jam i 17 mavzudan iborat. H ar m avzu m a’ruza (nazariya) ham da
asosan m aket tariqasida bajariladigan klauzura va vazifalardan iborat
(am aliyot). K lauzuralar qisqa m u d d atd a faqat darsxonada (au d ito riy a-
da) bajariladi. Ularda maketning texnik ijrosi bilan bog‘liq yetishm ovchi-
liklar (chiziqlarning q o ‘lda chizilishi, qirqishdagi biroz notekislik lar va
h.k.) nazarga olinmaydi. Klauzurada m aqsad qilib sarlavhasida ko‘rsatilgan
ham da hal etilishi lozim bo‘lgan m asalaning g ‘oyasi ravshan aks etishi
kerak. Vazifalarda q o ‘shimcha ravishda m aketlarning yuqori saviyada ba-
jarilishi ham talab etiladi. Shakllarning qirralari yoriqsiz, an iq , tekis
chiqarilishi lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Am aliyot m ashqlarini k o ‘p ro q 15x20 sm va 30x20 sm , ayrim hol
larda 15x10 sm va 30x40 sm form atlardagi qattiq qog‘ozlarda bajarish
tavsiya etiladi. K om pozitsiya g ‘oyasi taqozo etgan hollarda tavsiyaviy
o ‘lcham lardan chiqish ham m um kin. Maket asosini (platform asini)
uchburchak, kvadrat, d o ira va boshqa shakllarda bajarish kerak bo'ladi.
H ar bajarilgan amaliy ishda klauzuraning yoki vazifaning nomi va tala-
baning familiyasi, ismi q a lam d a yoki tushda yozilishi shart. Yozuvlar
old to m o n d a berilsa, u larn in g um um iy kom pozitsiyada ham ishtirok
etishini nazarda tutish lozim .
Baholash quyidagicha tashkil etiladi. K lauzuralar dars tugagandan
so ‘ng yig‘ib olinadi va b aholanadi. Vazifa darsxonada, o'qituvchi masla-
hati bilan eskiz tariqasida bajariladi. Vazifaning darsxonada bajarilgan
eskiziga darsning oxirida reyting tizim ida 40 foizgacha b o ‘lgan baho
q o ‘yiladi. Qolgan 60 foizi uy sharoitida bajarilgan qism iga
q o ‘y U ad i.
U shbu kitobning ro ‘yxatida keltirilgan barcha am aliy m ashqlarni
bajarish shart emas. K lauzura va vazifalarni akadem ik guruhlarning tay-
yorgarlik darajasiga qarab ro ‘yxatda keltirilganlarining ichidan tanlab ol-
ish tavsiya etiladi.
M azkur darslikda “ Arxitektura tarixi va nazariyasi” fakultetining (awal
Tosh PI, 1991 -yildan T A Q I tarkibida) arxitekturaviy kom pozitsiyadan
to kplagan tajribasi m ujassam langan. Fan dastlab, 70-yillarda “ Hajmiy -
fazoviy kom pozitsiya” deb atalgan. U Rossiyada 30- yillarda faoliyat
k o ‘rsatgan “ Oliy badiiy tex nika ustaxonalari” (ВХ У ТЕМ А С) va “ Oliy
badiiy texnika instituti” (В Х У Т Е И Н ) tajribalariga asoslangan edi. F an
ning dasturi kom pozitsiyaning hajm iy - fazoviy jihatlariga kirm aydigon
rang kabi kompozitsiya vositalari bilan kengaytirilgandan so‘ng u hozirgi
“ Arxitekturaviy kom pozitsiya asoslari” degan nom ini oldi.
Fanni o ‘qitish tajribalari shuni ko'rsatm oqdaki, bunda eng m uhim i
talabalarning fazoviy tassavurlarini kengaytirish, m ashg‘ulotlar
0
‘tkazish
vaqtida kom pozitsion y ech im ni k o ‘rsatib berish em as, balki mavzuga
d o ir to ‘g ‘ri yo'nalish berish ham da talaba o'ylagan g‘oyani ro ‘yobga
chiqarishga yordam berishdir.
M avzularda avval nazariya, keyin amaliy ishlar - klauzuralar (audi-
toriy ad a qisqa vaqt ichida bajariladigan mashq) ham da vazifalar (audi-
toriyada bosh lab uy sh aro itid a tugatiladigan m ashq) beriladi, oxirida
www.ziyouz.com kutubxonasi
nazariy bilim ni va hosil etilgan k o ‘nik m alarn i m ustahkam lash u c h u n
savollar keltiriladi. Klauzuralar m aket yoki grafik shakllarda bajarilad i.
Talabalar to m o n id an bajariladigan vazifa va klauzuralarning s o n in i
qisqartirish m um kin.
Ushbu darslik TAQIda chop etilgan “ M e ’m oriy kom pozitsiyadan
uslubiy k o ‘rsatm a” (1996-y.) va “ A rxitrekturaviy kom pozitsiya aso s-
lari” (2000-y.) o ‘quv q o ‘llanmasi ustida davom ettirilgan ish larn in g
mahsulidir. Kitobning “ So‘zboshi”ni, 1-m avzu “ Kompozitsiya t o ^ r i s i d a
tu sh u n ch a” , “ M etr va ritm ” va “ C h iz m a ta h lili” qism larini X.PoM atov
va D.N osirova hamkorlikda; m a’ruza m atnlaridagi tekislik (2 -m av zu da)
ham da yuza va relyefga (3-m avzuda) tegishli qism larini S h .N u rm u h a -
medova; “ M asshtab va nisbat” qismini P.Zohidov; “ Simmetriya” qism ini
D.Nosirova; “ Hajm iy - fazoviy kom pozitsiya turlari” qismini M .M iry u -
supova; qolgan boshqa qismlarini X .P o 'la to v yozgan.
M azkur kitobning m azm unini boyitishga qaratilgan barcha tan q id iy
fikr-m ulohazalari uchun kitobxonlarga m ualliflar oldindan m in n a t-
dorchilik bildiradilar.
| 