4-mavzu, MASSHTAB VA NISBAT
M a’ruza rejasi. Masshtab va masshtablik, oMchagich, gaz, gazcho‘p, mo-
dul tushunchalari. Uyg‘unlik (garmoniya), nisbat (proporsiya), oltin nisbat.
Ulgitarh (dinamik kvadrat). Uning qo‘llanishi misollari. Xefren piramidasi. Mo-
varounnahr me’moriy merosi.
M a’ruza. M asshtab o4chovni tartibga solish uchun qabul qilingan ikki
narsa orasidagi nisbat
m e ’y o rid ir.
Loyiha bilan bino tabiiy kelbatining nis-
bati; loyiha qurilajak binoning necha marta kichkaytirib chizilganligini
ko‘rsatadi.
M asalan, 1:50, 1:100, 1:200, 1:500 kabi. Bundan tashqari,
masshtablilik atam asi mavjud bo‘lib, arxitekturada bino haybatini badiiy
sifatlash uchun ham ishlatiladi. Ko‘pincha, bu o ‘rinda ulkan bino masshta-
bi odam jussasiga nisbat tarzida qiyoslanadi. O 'zbek arxitektura m e’rosida
masshtabni belgilovchi muqoyasa tarzida mayda g‘ishtlar qatori ko‘zga tashla-
nadi. Somoniylar maqbarasida (X asr), Ulug‘minorda (1127- yil) mayda
g‘ishtlar tufayli m ahobatlilik hosil bo‘ladi.
0 ‘lchagich (ruscha - мерило) me’morlikda katta ahamiyatga ega bo'lgan.
Inson o ‘zi uchun boshpana qura boshlagan ibtidoiy davrlardayoq o'lchash
zarurati paydo bo ‘lgan. 0 ‘lchovlaming
eng qadimgisi odam jussasi, qaddi
- qomati bilan bog‘liq holda belgilangan. Fanda antropometriya (antropos -
odam) bu sohani o ‘rganadi. Quloch, tirsak, qarich, barmoq (elik), musht-
tutam, qadam kabi o ‘lchov birliklarini har bir odam, har bir m e’mor
o‘z tana a ’zolariga nisbatan belgilagan. Shuning uchun ham qadimgi bino-
lardan yagona o ‘lchov birligini topish qiyin.
O r ta Osiyo tarixiga oid manbalarda o‘lchov birligi sifatida ko‘pincha
zir’a, gaz, arshin kabi nomlarni uchratamiz. Olimlar bu o‘lchovlarni 45
sm dan 120 sm gacha bo‘lganligini taxmin etishadi. Amir Temurning (1336-
1405) maxsus farm onida Ahmad Yassaviy maqbara - xonaqohi jam oatxo-
nasining chorsi asosi 30 gaz qilib belgilangan. Demak, 1 gaz o ‘sha
davrda
60,6 sm ga teng ekan. Qadimgi qoMyozma manbalarda “ Shoh gazi” , “ Qisqa
gaz”—“ M uqassar gaz” , “Temir gaz” nomlari uchraydi.
Zahiriddin Bobur o ‘g‘liga nasihat tarzida yozgan “ Mubayyin” asarida
o ‘z davridagi masofa o'lchoviga doir m a’lumotlarni keltirgan:
“T o ‘rt mingdur qadam bir mil,
Bir kuruh oni Hind eli der bil.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dedilar bir yarim , qari bir qadam,
Har
qari bilki, bordur olti tutam.
Har tutam to‘rt elik, yana har elik
Olti jav arzi b o ‘Idi bil bu bilik” .
Boshqacha aytganda: 1 mil =1 kuruh — 4 ming qadam ;
1 qadam = 1,5 qari (qarich);
1 qari = 6 tutam = 24 elik = 146 jav (arpa).
Bobur Hindistonda ta ’sis etgan o ‘lchov birliklari o ‘sha davrda 0 ‘rta
Osiyo hududlarida mavjud bo‘lgan oMchov an ’analaridan deyarli farq qil-
maydi, balki o‘zaro uzviy bog‘liqiigi sezilib turadi. A tam alar aksariyati
turkiycha (qadam, qari, tutam, elik-ilik kabi).
Bobur Sam arqanddagi Amir
Temurning Jom e’ masjidini ta’riflaganda, masjid bosh xonaqohi peshtog‘i
kitobasidagi qur’oniy solzlarni “ andoq ulug‘ xat bila bitibturlarkim, bir
kuruh yovuq erdin o lqusa bo‘lur” (Boburnoma, 1950, 105-bet), degan.
Demak, o‘sha bitiklarni 4 ming qadam (taxminan 2,5-3,0 km) naridan
o ‘qish mumkin ekan (hozirgi kitoba ta ’miri noto‘g ‘ri bo ‘lgani uchun uni
hatto hovli ichkarisidan ham o ‘qish qiyin).
Buxoro m e’morlarining XVI asrga oid saqlanib qolgan turli bino loyi-
halaridan (madrasa, masjid kabi) m a’lum boMishicha,
dastlab bino tarhi
mayda bir xil katakchalardan iborat sathga chizilgan. Shu usul orqali me’mor
o ‘z m o‘ljalidagi binoning shaklu shamoyili ko‘lamini o ‘zi istaganidek bei-
gilash imkoniyatiga ega bo'lgan. Mayda kataklar orqali b o ‘lajak bino uchun
zarur qurilish ashyosi (asosan chorsi g‘isht va ganchxok) sanog‘i aniqlan-
gan.
О zbek me’morlari orasida gaz o ‘lchovi keng qo‘llanilgan. Oddiy o‘lchov
tayoqchasi (chizg‘ich—gazcho'p) m e’morning doimiy ham rohi bo‘lgan.
Matolarni oMchashda gazcho‘p qoMlanilgani uchun ham gazlama atamasi
hozirgacha saqlanib qolgan.
Modul o‘tmish va hozirgi m e’morlikda keng qo'llaniladigan o ‘lchov
birligidir. Modul orqali qadimgi dunyo arxitekturasida m e ’m or bino qism-
larining o ‘zaro mutanosiblik garmoniyasini ta’minlagan. Qadimgi davrlarda
yagona o ‘lchov hali ta’sis etilmagani uchun ham ko'pincha har bir m e’mor
o ‘z shaxsiy o ‘lchovi (tirsak, quloch, qarich kabi)
bilan bino bunyod qil-
gan. Shuning uchun ham qadimgi davr arxitekturasida ikkita bir xil uzun
likdagi modul uchramaydi. 0 ‘rta Osiyo arxitekturasida modul sifatida gaz,
nim (yarim) gaz, qarich (qari) qoMlanilganini kuzatish mumkin.
Qadimgi Yunon afsonalaridan m a’lumki, go'zallik m a’budasi qizining
ismi Garmoniya bo‘lgan. Hozirda esa “ Garmoniya” so‘zi tub m a’nosi bilan
go'zallik ramzi sifatida turli fan va sohalar lug‘atiga singib ketgan. Asrlar
o'tishi bilan bu ibora ismi jismiga m onand,
ham ohang, shaklu shamoyili
www.ziyouz.com kutubxonasi
mutanosib, uyg'un, mukammal, har jihatdan barkamol degan m a’nolarni
anglatadi. Ayniqsa, arxitektura, tasviriy san’at va musiqa asarlariga nisbatan
garmoniya iborasi keng q o ‘llaniladi. Chunki garmoniya badiiy asarning asl
mohiyatini go‘zallik qonuniyati asosida namoyon etadi.
Arxitekturada shakllar garmoniyasi bilan bevosita aloqasi bo‘lgan aso
siy tushuncha — atamalar quyida keltiriladi.
