|
Háreketeristik rentgen nurlanwi
|
| bet | 12/20 | | Sana | 18.12.2023 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #122832 |
Bog'liq Atomnıń Tomsom modelıHáreketeristik rentgen nurlanwi.
Xarakterli rentgen nurları elementti fotonlar, elektronlar yamasa ionlar (mısalı, protonlar) bolıwı múmkin bolǵan joqarı energiyalı bólekler menen bombardimon etilgende payda boladı. waqıya júz bergen bólekshe atomdagi baylanısqan elektronǵa (maqsetli elektron ) urılǵanda, nıshan elektron atomning ishki qabıǵınan shiǵarıladı. Elektron shıǵarılǵannan keyin, atomda yadro tesigi dep da atalatuǵın bos energiya dárejesi qaladı. Keyin sırtqı qabıq elektronları ishki qabıqqa túsip, joqarı hám tómengi jaǵdaylar ortasındaǵı energiya parqına ekvivalent energiya dárejesine iye kvantlanǵan fotonlarni shıǵaradı. Hár bir element energiya dárejeleriniń ayriqsha kompleksine iye hám sol sebepli joqarıdan tómenlew energiya dárejesine ótiw hár bir elementke tán bolǵan chastotalı rentgen nurların payda etedi.
Rentgen nurları kashf etilgennen soń, olardıń tábiyaatın uzok, waqıtqa shekem anıqlaw qıyın bolǵan. Sebebi Rentgen nurları elektr yamasa magnit maydanı tásirinde óz baǵdarın ózgertirmeydi, tolqın uzınlıǵı kisqaligidan tolqın ózgeshelikin (Mas, difraksiyasini) úyreniw, tastıyıqlaw qıyın bolǵan. 1912-jılda nemis fizigi M. Laue jáne onıń shákirtleri kristalldan Rentgen nurları ótkeninde rentgen nurları difraksiyasi júz bolıwın jańalıq ashdılar. Elektron anod statyasına kelip urılǵanda, óz energiyasınıń málim bólegin Rentgen nurların payda bolıwına sarplaydı. Potensiallar ayırması Ol bolǵan elektr maydanından ótken elektrondıń kinetik energiyası eOl = ^S— boladı, bunda e — elektron zaryadı, v — onıń erisken tezligi. Eger urılıw processinde elektron qattı tormozlanıp óz tezligin nolgeshe kemeytirse, onıń tuda kinetik energiyası Rentgen nurlarınıń energiyasına aylanadı, yaǵnıy = hv yamasa max hc/eOl; bunda X—Rentgen nurlarınıń tolqın uzınlıǵı, v — nurlanayotgan elektromagnit tolqın chastotası, h— Plank turaqlısı, c — jaqtılıq tezligi. Sonday eken, potensiallar ayırması qansha úlken bolsa, Rentgen nurlarınıń tolqın uzınlıǵı sonsha qısqa boladı. Tolqın uzınlıǵı júdá qısqa Rentgen nurları qattı R. n,. dep ataladı. Ádetde, rentgen trubkalariga 50 kv ge shekem kernew beriledi. Bunday potensiallar parqınan ótken elektron 0, 4 c ga jaqın tezlikke erisedi. Betatronda elektronlarǵa kútá úlken tezlik beriliwi múmkin. Betatronda tezlatilgan elektronlar dástesin qandayda bir qattı nıshanǵa jiberip, júdá qısqa tolqın uzınlıqlı Rentgen nurları payda etinadi. Tolqın uzınlıǵı qanshellilik qısqa bolsa, nurlar elementda sonshalıq kem jutıladı. Sol sebepli betatronda júzege kelgen Rentgen nurları, ásirese, úlken o'tuvchanlik qábiletine iye boladı.
Biraq, geyde, energiyanı rentgen nurları formasında shıǵarıw ornına, energiya basqa elektronǵa ótkeriliwi múmkin, keyinirek ol atomdan shiǵarıladı. Bul Auger effekti dep ataladı, ol Auger elektron spektroskopiyasida betlerdiń elementar quramın analiz qılıw ushın isletiledi.
Atomda ámeldegi bolǵan hár qıylı elektron jaǵdayları, ádetde, ximiya hám ulıwma fizikada qollanılatuǵın atom orbital belgileri menen xarakterlenedi. Biraq, rentgen elektronlardıń joqarı energiya dárejesinden tómengi energiya dárejesine ótiwin xarakteristikalaytuǵın arnawlı terminologiya ámeldegi: dástúriy Siegbahn jazıwı yamasa alternativ túrde ápiwayılastırılgan rentgen jazıwı.
Siegbahn jazıwında elektron L qabıqtan K qabatqa túskende, shıǵarılǵan rentgen nurlanıwı K-alfa (Ka) emissiya dep ataladı. Tap sonday, elektron M qabıqtan K qabıqqa túskende, shıǵarılǵan rentgen nurlanıwı K-beta (Kb) emissiya dep ataladı. Rentgen nurları 1895 jılda belgili nemis fizigi vilgelm Rentgen tárepinen kútilmegende jańalıq ashılǵan. Ol elektrodları arasında joqarı kernew bolǵan tómen basımlı gaz shıǵarıw trubkasidagi katod nurların úyrendi. Naycha qara qutida bolıwına qaramay, Rentgen trubka hár gezek islep atirǵanında jaqın átirapda bolǵan lyuminestsent ekran porlashini payqadi. Naycha qaǵaz, aǵash, shıyshe hám hátte yarım santımetr qalıńlıqtaǵı alyuminiy plastinkaǵa da kirey alatuǵın nurlanıw dáregi bolıp shıqtı.
Rentgen nurları gaz shıǵarıw trubkasi joqarı penetratsion quwatqa iye jańa túrdegi kórinbes nurlanıw dáregi ekenligin anıqladi. Alım bul nurlanıw bólekler aǵımı yamasa tolqınlar aǵımı ekenligin anıqlay almadı hám oǵan rentgen nurları atınıń beriwge qarar etdi. Keyinirek olar rentgen nurları dep ataldı
K-alfa emissiya sızıqları elektron eń ishki " K" qabıǵı daǵı bos jayǵa ( tiykarǵı kvant sanı n = 1) ekinshi " L" qabıǵınıń p orbitalınan ( n = 2) ótip, ol erda bos jay qaldıradi..
Daslep K qabıǵında bir bos jay bar ekenligin (hám sonday eken, bir elektron qashannan berli ámeldegi), sonıń menen birge L qabıǵı ótiwdiń juwmaqlawshı jaǵdayında tolıq bántliligin kórsetip, bul tariyp minimal shegaranı chekleydi. atomdagi elektronlar sanı úshewge, yaǵnıy litiyga (yamasa litiyga uqsas ionǵa ). Eki yamasa bir elektronlı atomlar bolsa, onıń ornına uyqas túrde He -alfa hám Liman-alfa haqqında gápiriladi. Keyinirek rásmiy tariypda L qabıǵı daslep tolıq basıp alinadi. Bunday halda, K-alfa menen kiyim-kensheklew túrler neon bolıp tabıladı. Bul tańlaw, sonıń menen birge, K-alfa rentgen energiya diapazonına bekkem jaylastıradı.
Qabıqlar arasındaǵı elektron ótiwdiń Siegbahn jazıwı.
Lyman-alpha sıyaqlı, K-alfa emissiyasi eki spektral sızıqtan, K-alfa 1 (Ka 1 ) hám K-alfa 2 (Ka 2 ) den ibarat.K-alfa 1 emissiyasi energiya tárepinen K-alfa 2 emissiyasiga qaraǵanda bir az joqarılaw (hám sol sebepli tolqın uzınlıǵı tómenlew). Barlıq elementler ushın K-alfa 1 hám K-alfa 2 intensivliklarining qatnası 2: 1 ge júdá jaqın. Házirgi waqıtta rentgen nurları formaǵa iye ekenligi málim elektromagnit nurlanıw, ultrafioletoviy elektromagnit tolqınlarǵa qaraǵanda qısqalaw tolqın uzınlıǵına iye. K-alfa sızıqlarına mısal etip, temir atomları galaktika orayındaǵı qara tuynuk ishine sheńberyotganda shıǵıs Fe K-alfa bolıp tabıladı.[8] Misdagi K-alfa sızıǵı kóbinese laboratoriyaǵa tiykarlanǵan rentgen nurlanıw spektrometriyasi (XRD) ásbaplarında rentgen nurlanıwınıń tiykarǵı dáregi retinde isletiledi.
|
| |
