Avtonomiya statusunda 20 yıl – Gagauz halkın istoriyasında eni sayfalar.
Saygılı vatandaşlar, kollegalar! Gagauziyanın Duuma gününä baalı yortu üzerinä en duygulu kutlamakları kabul ediniz!
Yoktur halk istoriyasız, nicä dä yok istoriya halksız. (D.Tanasoglu)
20 yıl geçti o gündän, açan “Gagauziyanın (Gagauz Erinin) maasuz hak statusu için” kanunu imzalandı. Gagauzlar için en önemni yortu buydur.
Bizim tarafının istoriyasında çok aydınnı sayfaları var: önemli olaylar, tradiţiyalar, adetlär, şannı übileylär. Bu yortuda büünkü olayların maanası açıklanêr, insan topluluunda diişilmeklerin önemlilii hem masştabları görüner.
Biz yok nicä görmeyelim o pozitiv diişilmekleri, angıları oldular “Gagauziyanın (Gagauz Erinin) maasuz hak statusu için” kanunun kaaviletmesindän sora.
Hertaraflı çalışmaklarda kultura, saalık koruması, üüretmäk, soţial hem politika, kasabaların hem küülerin düzülmesi olaylarında çok ii işlär yapıldılar. Açıldılar soţial tarafından türlü-türlü obyektlär, ilerleer kasaba hem küü düzüntülüü, yıl-yıldan okulların hem uşak başçaların material bazası enilener, mediţina kurumnarı eni aparaturayı kabul ederlär. Büünkü gündä devletimizdä olan diişilmeklär umut verer, ani gagauz halkın geleceendä bekleer aydın günnär. İlk gündän koyulu daavaları gerçekleşecek hem tamandan köklenecek, kuvetlenecek.
Kendi devletliinä avtonomiya formasında gelmää deyni, gagauzlar bir uzun, istoriya yolu geçtilär.
Gagauzlar evelki türk halklarından biri, angısı tradiţiyaya görä ortodoks hristiyan dinini tutêr. Herbir halkın istoriyasına girer dedelerin dä istoriyası. Tä ne için gagauzların, azerlerin, türkmennerin, osman türklerin h.b. istoriyası çekeder Oguz dedelerin istoriyasından Altay meydannarınadan, näända peydalanmış oguz-türklär.
Geçmiş zamannarda o çok taa büük bir halkmış. O uzak vakıtlarda onnarın vardı kendi devletleri, açan yaşarmışlar Balkannarda. Adıymış Uzi Eyalet. Onun baş kasabası olmuş Karbuna (Kavarna), sora da Varna kasabası. Çıkıp çetin ruhlu, onnar korudu dilini, dinini, adetlerini. Şindiki evlad boyları becerdi tarih dooruluunu koymaa kendi erinä, kabledäbildi hakını hem düzer devletini, eni yaşamasını, gerçekleştireräk bam-başka eni ömür sayfasını.
Gagauzların geçmişi büün da çoyunu ilgilendirer, meraklandırêr, raada brakmêêr. Türlü devletlerin bilgiçleri, gagauzların neredän gelmesi için türlü gipotezaları teklif ederlär. Ama zamandaş istoriya biliminä görä bir fikir kökleşti, ki gagauzların dedeleri orta asirlerin uzlardan, peçeneglerdän, kumannardan geler. Balkannarda etnogenezindä bulgarların da bir belli eri var.
XVIII-inci asirin sonunda XIX-uncu asirin başlantısında gagauların Balkandan Rusiya imperiyasına geçmiş, sora da Besarabiyanın üülen tarafına erleşmişlär. Burada bir kuytu eri onnara oldu. Rusiya işlenmedik topraklarını verdi. Göçmennerin çalışkannıına görä Bucak kırlarında çekettilär çiftçilik, hayvancılık, başçıvancılık hem baacılık ilerletmää.
1905-1906-ıncı yıllarda gagauzlar ilk rus revolüţiyasında pay aldılar. Yanvar ayında 1905-inci yılda Komratta Andrey Galaţan kalkıntının organizatorlarından biriydi. Bu kalkıntının sonunda Komrat respublikası haberlendi. 1917-inci yılda tekrar kalktıydı soruş Gagauz-Bucak avtonomiyasını kurmaa, Pavel Nikolaev komitetin başıydı.
Fevralın 5-indä 1924-üncü yılda Sovet Birliin politika önderciliin uurunda açıklandı moldovan, gagauz hem bulgar avtonomiyasının kurulması. 1941 -1944-ncü yıllarda, Sovet Birliin halklarlan barabar, Büük Vatan cengindä aktiv pay aldılar.(Anton Buyuklı).
XX-inci asirin 60-80-enci yıllarında gagauzların yaşamasında eni sayfa açılêr: avtonomiya çerçevesindä gagauz devletliin peyda olması. Gagauz inteligenţiyasının, kendibilinçlii hem dirilmäk proţesları başladılar bu vakıt enidän yayılmaa. Ozaman Sovetlär Birliindä demokratiya diişilmekleri çekettilär da oldu kolaylık gagauzların kultura hem ekonomika sferalarında var olan problemalarını haberlemää. Avtonomiya kabledilmesi pek zordu hem persengeliydi. O 90-ncı yılların çeketmesındä oluşlar geçärdi çok kuşkulu. Oldu ölä vakıtlar, açan kantara koyuldu bütün halkın ömürü. Halkın olları, kızları silählan gecä-gündüz durardılar duşmannara karşı, hazırdılar kuban olmaa, ama kendi kıymetliini, serbestliini, evlerini, aylelerini korusunnar. Sokaklar doluydu insannan, uyku tutmazdı. Zor durumda gagauzlar gösterdi birliini, çetinniini, hem ani dizçä konmayacek. Sovet Birliin askerleri Dnestr yanından geldiydilär yardıma.
Gagauz inteligenţiyasının arasından aktivistlär başka etnika azannıklarınnan barabar 1988-inci yılda bütün milli soţial “Gagauz halkı” Akıntısını kurdular. 1989-uncu yılda mayın 21-indä bu Akıntı Komratta Kultura evindä kendi ilk kurultayını geçirdi hem kurdu bir programa, angısında gagauzların milli interesleri açıklandılar. Millet dirilmesinin savaşmalarında pay aldılar S.Topal, M.V.Kendigelän, S.S.Bulgar, M.V. Maruneviç, L.Dobrov hem başka. Kurultayında karar alınêr – gagauz avtonomiyasının baş kasabası Komrat olacek. Hep bu yılda kasım ayının 12-sindä “Gagauz halkı” ikinci kurultayını geçirdi da Gagauz Avtonom Sovet Soţialist Respublikasını haberledi. “Gagauz halkı” Akıntısı taa iki kurultay geçirdi (1989 yılda dekabrinin 3-ündä hem 1990 yılda iyülün 26-sında). Açıklandı türlü variantlar gagauz halkının kendibilinçlii koruması üzerinä, danışıldı Sovetlär Birliinin öndercilerinä, Respublikanın kuvetlerinä, halklararası hak organizaţiyalarına, ama gagauz halkının sesi işidilmedi. Ozaman “Gagauz halkı” 1990-ıncı yılda avgustun 19-unda geçirdi hepsi uurlarda deputatların kurultayını, angısına yakın 800 delegat katıldı. Gagauz halkının bu politika akţiyası zorlattı Moldova Respublikasının hem halklararası hak organizaţiyaların öndercilerini gagauz halkının problemalarına üzünnän dönsünnär da bir dialog kursunnar, kompromis variantını bulmaa deyni. Görüşmelär (peregovorı) uzundu hem zordu. Ama gagauz delegaţiyasının azaları kendilerini esaplı kullandılar, halklararası haklarının normalarını esaba alarak. Da, nicä artık sölendi hem biliner, 1994-düncü yılda dekabrinin 23-ündä Gagauziya (Gagauz Yeri) kuruldu. Bu konflikt baarış uurunda, demokratiya yollarına görä çözüldü. Gagauziyanın kurulması Evropada bir unikal örnek oldu.
Gagauziya (Gagauz Eri) Moldova Respublikasının sınırları içindä Avtonom teritoriyalı bölgesinin, bildiiniz gibi, var kendi hak statusu, angısı gösterer gagauz halkının istediklerini hem kendi bellietmesini. O yaşêêr hem çalışêr Moldova Respublikasının Konstituţiyasına görä, Moldova Respublikasının “Gagauziya (Gagauz Yeri) maasuz hak status için” kanununa görä hem Gagauziyanın (Gagauz Yeri) Ulojeniyasına (Temel Kanun) görä. Moldova Respublikasının Parlamenti 1994-düncü yılda dekabrinin 23-ündä kabul etti “Gagauziya (Gagauz Eri) maasuz hak statusu için” kanununu, Gagauziyanın (Gagauz Eri) Ulojeniyasını da mayın 14-dündä Halk Topluşunun deputatları kaavilettilär. 1998-inci yılda iyünün 15-indän Ulojeniye kuvedinä girdi. Gagauziya (Gagauz Eri) politika, ekonomika hem kultura problemalarını kendi kompetenţiya sınırlarında kendibaşına çözer. Gagauz Avtonomiyası, Moldova Respublikasının sınırları içindä bulunarak, kendi devletliini kabul etti; onun milli simvolikası var: gerbi, bayraa hem gimnı. Gagauziyanın (Gagauz Eri) baş kasabası Komrat seçildi. Referenduma görä Gagauziyanın sınırları belli edildilär. Halkın istediinä görä burayı 3 kasaba hem 27 küü girdi.
Gagauziyanın (Gagauz Eri) en üüsek kanunverän organı - Halk Topluşu. O erdeki kanunnarı hem normativ aktlarını kabul eder. Halk Topluşuna Avtonomiyanın hepsi kasabalarından hem küülerindän temsilcilär girerlär (hepsi 35 deputat). Halk Topluşu 4 yılına seçiler. Moldova Respublikasının Parlamentindä onun kanunverän iniţiativası var (devletin 73-üncü Konstituţiya statyasına görä). Gagauziyada en üüsek görevli kişi Gagauziyanın Başkanı. Avtonomiyanın hepsi önetmäk publika organnarı Başkanın öndercilii altında bulunêrlar. Başkan da 4 yılına seçiler. Moldova Prezidentinin kararına görä Gagauziyanın Başkanı Devlet Pravitelstvosunun azası olêr. Gagauziyanın (Gagauz Eri) Bakannık Komitetini Halk Topluşu hep 4 yılına kaavileder. Bakannık Komitetinin Halk Topluşunda kanun verän inişiativası var. Gagauziyada publika önetmesinä dolay administraţiyaları, primariyalar hem erdeki sovetlär cuvapçı olêrlar. Gagauziya (Gagauz Eri) – bu bir teritoriya, bu bir toprak, neredä milli kulturası, tradiţiyalar, adetlär hem ana, gagauz dili kuruldular. Gagauziyada üç ofiţial dil işleer: moldovan, gagauz hem rus dilleri.
Bitki irmi yılın uzunnuunda büük diişilmeklär oldu. Çiftçilik maasul işletmelerini saalêêr, işletmä industriyasına materiallan yardım eder, insannarın taa çoyuna iş verer hem büünkü etapta Gagauziyanın soţial-ekonomika ilerletmesinin temelidir. Devletimizdä çalışêr 12 büük şarap zavodu, 2 saa yaayı zavodu, süt zavodu, demir- beton zavodlar, 3 dikiş fabrikası, kılım zavodu, 3 petrol bazası, h.b. Hepsi kasabalarda hem küülerdä geçirili gaz, su. Yollar asfaltlan döşeli, kimi erlerdä evrostandart yollara geçmää başladık. Mediţina tarafından da diişilmeklär var: geçtik mediţina sigortasına. Onun yardımı taa üüsek uura kalkêr. Diagnostika merkezleri açıldı.
Şindiki vakıtta bizim Avtonomiyamızda politika stabillii kuruldu, demokratiyalı insan topluluu ilerleer. Var kolaylıklar üürenmää kendi ana dilini, halkın istoriyasını, angısında çok meraklı olay, literatura hem incä zanaat var. Gagauz halkı büünkü şartlara görä kendi yazılarını ilerledäbiler.
Komratta Devlet Universiteti hem Mihayıl Çakirin adına pedagogika koleci, liţeylar, gimnaziyalar, uşak başçaları üüsek uurda çalışêr. Gagauziyada hepsi üüretmäk kurumnarın sayısı - 55, angılarında büün kompyuter, faks, kseroks, internet bol kullanılêr. Bibliotekalar, istoriya muzeyi, radio hem televiziya yardımcı olêrlar. Bibliotekaların fondlarını zenginneştirer gagauz yazıcıların hem peetçilerin kiyatları, jurnallar „Güneşçik”, „Sabaa yıldızı”.
Açıldı hem çalışêr Bilim-metodika merkezi. Bilim işçileri, dillän, istoriyaylan baalı material hem dokument toplayıp, aaraştırmalar yapêrlar.
Kultura tarafından da kolaylıklarımız taa üüsek uura kalktı. Moldova hem yabancı devletlerdä artık tanıyêrlar „Kadınca”, „Gagauzlar” , „Düz ava” adlı türkü hem oyun ansamblilerini.
Gagauziya öndercilii savaşêr kulturamızı, zanaatımızı korumaa hem geliştirmää. Bu belli olêr „Hederlez”, „Kasım”, „Ana dilimiz”, „Gagauz sesi”, „Şarap yortusu” yortuların, türlü festivalleri geçirilmesindän, angıları üzä çıkarêr eni talantlı gençleri.
Biz şükür ederiz bizim dedelerimizä, angıları kurdular soţial-ekonomika, kultura, üüretmäk sferalarında bir gür potenţial. Onnara hem büünkü evlad boylarına baalı Gagauziyanın şindiki zamanda devletin üülenki tarafında ekonomika, politika hem kultura merkezin olması. Bununnan bilä bizim halkımız korudu kendi istoriyasını, kulturasını, adetlerini, burada yaşayan başka milletlerin dillerini. Halklar bu topraklarda dostlukta hem annaşmakta yaşêêr, Avtonomiyanın herbir küüyündä, kasabasında, herbir ayledä usluluk hem dirlik var. Gagauziyanın birlik, ruh zenginnii hem yaratıcı energiyası çok sıra yardım ettilär peyda olan zorlukları ensemää da koyulmuş neetleri gerçää çıkarmaa.
Biz lääzım bilelim, ani biz- büük bir türk halkının evlatlarıyız. Kökümüz derindän dä derin! Dilimizi lääzım koruyalım, kullanalım, sevdirelim, uşaklarımıza üüredelim. Başka yolumuz yok! Hiç bir halkın kulu olmamayalım. Hiç bir halkın karşısında başımızı iiltmeyelim. Biz halkız, zengin dili, kulturası olan bir türk halkıyız. Bizim en büük hem önemli davamız halka izmet etmää. Bu üzerä, Gagauz Erinin duuma günü bütün çok milletli halkının yortusuydur.
Herkezinizä kaavi saalık, varlık, kısmet hem herbir işinizdä başarılar dileerim!
Ko bizim Vatanımız, Gagauziya, diveç yaşasın!
Kullanılmış literatura:
,,Gagauz dili hem literatura’’ dergisi, ,,Halk gazetası Gagauzlar’’ h.b.
|
