131
AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH – DAVR TALABI
Abdullayeva Dilnoza Roʻzmatovna
Rajabova Nazokat Egamberganovna
Xorazm viloyati, Shovot tumani
45- umumta'lim maktabi o’qituvchilari
Axmedova Zilola Davlatovna
45-umumta'lim maktabi o’qituvchisi
Annotatsiya:Axborot kommunikatsiya texnologiyalari o’quvchilarning intellektual
salohiyatini oshirish bilan bir qatorda, ulardan ta’lim sohasida qanchalik samarali foydalana
olsak, mediata’lim shunchalik takomillashadi, albatta. Bu esa o`z o`rnida pedagogning
kasbiy kompetentligini oshiradi.
Kalit
so`zlar:
multiplikatsiya,
informatsion
texnologiya,
innovatsion,
kommunikatsiya, axborot vositalari, adabiyotlar fondi, elektron kutubxona, multimedia,
vosita.
Axborot asrida fan-texnika taraqqiyoti naqadar yuksak bosqichga chiqdi. Shunga
monand barcha sohalar jadal rivojlanmoqda. Bugun biror soha faoliyatini axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarisiz tasavvur etish qiyin. Jumladan, yosh avlodga ta’lim-
tarbiya berishda ham u muhim omillardan biriga aylanmoqda. Elektron aloqa vositalari,
internet, aynan ommaviy axborot vositalarining misli ko`rilmagan sur’atlar bilan
rivojlanishiga zamin yaratmoqda. Gazetalar, jurnallar, radio, televidenie, axborot
agentliklari, internet son jihatdan beqiyos o`sdi, sifat jihatdan sezilarli o`zgarishlar yuz
bermoqda. Kompyuter, faks, uyali telefon, parabolik antenna, elektron pochta kabi texnik
moʻjizalar ommaviy axborot vositalari rivojiga katta ta’sir ko`rsatmoqda. Mamlakatimizda
zamon talabiga mos yuksak intellektual salohiyatli, zamonaviy bilim va malakaga ega,
ma’naviy immuniteti kuchli, yangicha dunyoqarash va mustaqil fikrli mutaxassislar
tayyorlash uchun beqiyos imkoniyatlar yaratilmoqda.
Ta’lim jarayonida masofali, ya’ni internet, televidenie, radio, kino, video, telefon va
boshqa aloqa vositalari o`z samarasini ko`rsatmoqda. Mutaxassislar fikricha, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari o’quvchilarni diqqatini jamlashga, qiziqtirishga, mustaqil
fikr yuritishga, ijodkorlik faoliyatlarini yanada rivojlantirishga, axborot olish, uni qayta
ishlash, umumlashtirish, xulosa chiqarishga o`rgatadi. Ta’lim jarayonida elektron darsliklar
qanchalik mukammal bo`lsa, u yosh avlodning dunyoqarashi, intellektual salohiyati
shunchalik rivojlanishiga xizmat qiladi. Demak, bugun elektron multimedia sirlarini
nazariy jihatdan puxta o`rganib, amaliyotda yetarli darajada qo`llash maqsadga muvofiqdir.
Axborot kommunikatsiyaning globallashuvi sharoitida ta’lim jarayonida o`ziga xos talablar
paydo bo`lmoqda. Bu talablar bevosita elektron ta’lim bilan chambarchas bogʻliqdir.
Elektron ta’lim barcha ta’lim sohasini sifat jihatdan yanada yuqoriroq pagʻona
ko`tarishga, axborot madaniyatini yuksaltirishga xizmat qiladi. Ya’ni, o`quvchiga o`quv
jarayonida nazariy bilim berish bilan materiallarni yuqori darajadagi zamoniviy texnika
132
vositasida namoyish etish imkoniyatiga ega bo`ladi. Bu yangilik va ta’bir joiz bo`lsa, ilgʻor
usul O’quvchilarda qiziqish uygʻotadi. Ular dars jarayonida o`sha mavzularni puxta
o`zlashtirishlariga xizmat qiladi.
Dars jarayonida a’yon bo`lishicha, elektron ta’lim o`qitishning mazmuni, usullari va
tashkiliy shakllarini sifat jihatdan o`zgartirmoqda. Bu o’quvchilarning individual
qobiliyatlarini, ularning shaxs xususiyatlarini rivojlantirishga, ilmiy dunyoqarashiniva
tafakkurini boyitishga, bilimlarini oshirishga yordam bermoqda.
Zamonaviy axborot texnologiyalari o’quvchilarni qiziqtirishga, faolligini oshirish va
hayratlantirishga imkoniyati cheksizdir.
Bu borada axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalari hisoblanmish –
elektron multimediali ta’lim jarayonida foydalanishning istiqbolli yo`nalishlaridan keng
foydalanish yo`lga qo`yilmoqda:
Multimedia - (ko`p axborotli) elementlari, ya’ni ma’lumot ikki-uch o`lchamli grafik
ko`rinishda, ovozli, video, animatsiya va qisman verbal (matn) shaklda ifodalangan darslik,
(elektron darslikning III toifasi) hisoblanadi. Multimedia, animatsiya va videoroliklar,
virtual laboratoriya ishlari va fizik jarayonlarni modellashtirish imkoniyati – elektron
darsliklarning xarakterli xususiyatlaridan eng muhimlari bo`lib, ularda harakatning
mavjudligidir. Harakat (animatsiya) esa multimedia, multiplikatsiya usullaridan foydalanib
amalga oshiriladi. Ko`z bilan ko`rib bo`lmaydigan jarayonlarni, masalan, fizikadan ichki
yonuv dvigateli tsilindridagi porshenning harakati, elektr sxemalarini yigʻish jarayoni,
kimyoviy moddani boshqa moddalar bilan reaktsiyaga kirishish jarayonida molekulalarning
dinamikasini kuzatish, informatikada blok sxemalari yordamida yaratilayotgan dastur
orqali har bir buyruqni animatsiya ko`rinishda tasvirlash imkoniyati, astronomiyadan
kunning tunga aylanishi yoki chizmachilikdan proektsiyalash usullari, kesim va qirqimlar,
tasvirlarni almashtirishga oid mavzularni ko`rish imkoniyatlari elektron darslikning kuchli
pedagogik vositasi sifatida foydalanish imkoniyatini beradi.
Multiplikatsiya – bu harakatni sekin-asta ayrim-ayrim qismlarga ajratib, kerak bo`lsa
kadrni to`xtatib hodisa va jarayonlar namoyish qilinadigan uslub bo`lib, uning afzallik
tomoni shundaki, biror jarayonning mohiyatini so`z bilan ifoda etib bo`lmaydigan hollarda,
ya’ni abstrakt tushunchalarni o`quvchilar tomonidan osonroq tushunib olishlari bilan
izohlanadi.
O`quv axborotlarni izlab topish erkinligi bilan (matnni o`qish, uning ustida ishlash,
axborotlarning boshqa manbalariga chiqishi va h.k.) elektron darslik an’anaviy
darsliklardan farq qiladi. Shu boisdan elektron darslikning yuqorida ko`rsatib o`tilgan
xususiyatlariga qarab unga ta’limning interfaol vositasi sifatida qaraladi.
Elektron multimedia an’anaviy darslikka qaraganda o`quv materiallarini namoyish
qilish uchun keng imkoniyatlar yaratilgan. Elektron multimediali ta’lim tinglovchilarning
ko`proq mustaqil ishlashlari uchun mo`ljallangan didaktik funktsiyalarni bajarish bilan bir
qatorda, o`quv jarayoniga qo`yilgan barcha talablarga javob beradi.
Elektron ta’limning bosh maqsadi – asosiy qonunlarni tushunishga yordam beradi,
oddiy yo`nalishlardagi media axborot tilini o`rganish, o`quvchining badiiy o`sishi,
133
rivojlanishiga hissa qo`shish, gegamatnlarni qabul qilish, o`rganish va malakali tahlil etish
ko`nikmasini shakllantirishdan iborat. Axborot sohasidagi globallashuv yangicha
dunyoqarash shakllanishiga zamin yaratmoqda. Zamonaviy bilimlar takomillashgan sari
axborotlardan to`gʻri va samarali foydalanish muammosi paydo bo`lmoqda. Hozirgi kunda
axborotlarning mazmunini ham, ularni ommaviy axborot tarmoqlari orqali tarqatish usullari
va yo`llarini ham nazorat qilishning deyarli imkoni qolmayapti. Demak, bu masalada
qandaydir chalkashliklarga, xatoliklarga yo`l qo`ymaslik uchun mukammal tizim zarur
bo`ladi. Bu tizim – o`sha axborot tarqatuvchi hamda uning iste’molchisi qay darajada
bilimli, saviyasi yuksak va ularning bir-birlarini to`gʻri anglashi bilan bogʻliq bo`ladi.
endilikda ayrim mutaxassislar o`quvchi ongida axborotni to`gʻri shakllantirish, ta’bir joiz
bo`lsa, uni tizimli ravishda tartibga solish yo`llari izlamoqdalar. Dunyodagi rivojlangan
mamlakatlar ta’lim amaliyotida bu sohadagi izlanishlar o`tgan asrning 70-yillarida
boshlangan. Bu pedagogika fanida o`ziga xos yo`nalish – media ta’lim paydo bo`lishiga
zamin yaratgan.
Pedagog olimlar, mediata’lim – o’quvchilarga beriladigan dars, bilim, ma’lumotning
tez, tushunarli va yodda qolarli bo`lishini ta’mirlovchi ta’lim usuli ekanini e’tirof etganlar.
O’quvchi o`qituvchining ogʻzaki ma’ruzasidan ko`ra, ko`rgazmali vositalardan foydalanib
tushuntirishidan ko`proq ta’sirlanar ekan. Ana shunda ular yetkazilayotgan mavzuni
ko`proq yodida saqlab qoladi. O’quvchilarda bunday darslarga nisbatan qiziqish yuqori
darajada bo`ladi. Demak, deyarli barcha fanlarni o`qitishda bunday ilgʻor usuldan
foydalanish foydadan xoli bo`lmaydi.
Media-ta’lim (ing. media education) — pedagogikadagi yo`nalish, ommaviy axborot
vositalari (matbuot, televidenie, radio, kino, video va h.k.) qonuniyatni o`rganadi.
Media-ta’lim O’quvchilarga ta’lim berish jarayonida yangicha usullardan
foydalanishni talab etadi. Innovatsion pedagogika – yangi pedagogik texnologiya
hisoblanadi, u ommaviy axborot vositalari yordamida o`quvchilarni ijodiy fikrlashga,
tarbiyalashga imkon beradi. Innovatsion pedagogika resurslariga internetdagi ma’lumotlar,
televideniya, radio lavhalari, kino, video, audio materiallari kiradi.
Davrimiz taraqqiyotiga hamohang ravishda ilm xazinasi yanada boyib, yoshlarning
intellektual salohiyati ortib bormoqda. Axborotlashtirish jarayonida chinakam axborot
jamiyati vujudga kelganini izohlashga hojat qolmagan. Shunga yarasha texnologiyalar soni
o`sib bormoqda. Bunda tasvir, ovoz va matn tom ma’noda uygʻunlashib, audiovizual
madaniyati o`ziga xos ravishda takomillashib bormoqda. Endi undan ta’lim sohasida ham
keng foydalanish davr taqozosiga aylandi. Ko`pchilik o’quvchilar gohida noan’anaviy
usulda o`tiladigan darslarni qiziqish bilan tinglaydilar. Axborot texnologiyalari yordamida
o`tiladigan darslar jarayonida ana shunday usullardan foydalanishga imkon yaraladi. Bu
ta’lim tizimini ham yanada takomillashtirishga xizmat qiladi. Ya’ni, globallashuv davri
hamda unga monand axborotlashgan jamiyatda yosh avlodni to`gʻri tarbiyalash, hayotga
tayyorlash, turli axborotlarni qabul qilish, yaxshi va yomonni, oq bilan qorani farqlay
olishga o`rganishdir
134
O`quv mashgʻulotining yagona manbai hisoblangan o`qituvchining roli o`zgaradi va
u yangi qiyofa oladi bunda pedagog o`quv ma’lumotlarni uzatish uchun, o`quv materiallarni
qaytadan aytib berish uchun ortiqcha vaqt sarf qilmaydi. Buning o`rniga ijodiy va
boshqaruv masalalarni hal etishga vaqt topadi. Ammo doimiy izlanishda bo`ladi. O`ziga
xos va mustaqil fikrga ega, original gʻoyalar tashabbuskori. Bilim olish va ta’lim berishda
axborotning zamonaviy kommunikatsiyalaridan keng foydalantiradi. Shu jumladan
elektron ta’lim imkoniyatlarini qo`llaydi. Jahon ilm-fani yutuqlari haqida axborotga ega
analitik tafakkurli shaxs hamdir.
Ta’kidlash joizki yangi shariotlarda o`qituvchining vazifasi haqiqatdan o`zgarishiga
qaramasdan pedagog ikkinchi planga o`tib qolmaydi, baribir uning roli dars olib boruvchi
rolida qoladi. Kompyuter bir olam funksiyalarini bajarish mumkin biroq o`qituvchi
tomonidan barcha o`quv guruhini ham, aniq ta’lim oluvchini ham, ta’lim berish va
tarbiyalashini boshqarish vazifasini saqlab qoladi. Ma’lumki pedagogning funktsiyasi
o`rganilayotgan predmetga va konkret o`quv mashgʻulotini o`tkazish metodikasiga bogʻliq.
So`nggi yillarda yangi axborot texnologiyalarining rivojlanishi va tarmoq aloqasidan
foydalanishning ko`payishi bilan bilimlarni tarqatishda internet tizimi fundamental rol kasb
etmoqda. Tarmoq orqali o`qitishga mo`ljallangan masofali o`qitish kurslari bugungi kunda
keng tarqalmoqda, ular hozir oddiy o`quvchini o`qitishdan diplomli mutaxassisni
tayyorlash darajasigacha qo`llanilmoqda. Zero, internet tizimi ta’lim jarayoniga juda katta
ta’sir ko`rsata oladigan omil hisoblanmoqda. U o`rganish va tadqiqotlar olib borish uchun
ulkan ma’lumotlar omboriga ega bo`lib, ta’lim oluvchi uchun turli mazmundagi
ma’lumotlarni yetkazib berishi mumkin. Uning yordamida o`quvchilar bir-biri va
o`qituvchilar bilan muloqot qilishlari hamda ma’lumotlardan hamkorlikda foydalanishlari
mumkin. Shu o`rinda bir ijodkor sifatida aytishim joizki, axborot bazasini yaratishda eng
muhimi ham, mas’uliyatli, ta’bir joiz bo`lsa, mushkul jihati ham shu: axborot yozishda
savodli bo`lish!
Elektron o`quv materialini tayyorlash uchun multimediali vositalardan foydalaniladi.
Multimediali vositalar deganda esa, bir vaqtning o`zida harakatlanadigan tasvir, videofil’m,
animatsiyali grafik obrazlar, matn va tovushlar ustida amal bajarishga imkon beradigan
interfaol vositalar tushuniladi. Multimediali o`quv materiali bosma material, tovushli,
videoli va animatsion elementlarni o`zida mujassamlashtirgan o`quv materialidan iborat
bo`lib, tabiiyki, bu atama kompyuter xotirasidagi yoki disklardagi ma’lumotlarga nisbatan
ishlatiladi.
Har bir mashq o`rganilayotgan mavzu mazmunini oydinlashtirish bilan birgalikda
o`quvchini yangi bilim va undagi ichki mantiqiy bogʻlanishlar bilan tanishtiradi, fan
bo`yicha olgan nazariy bilimlarini tizimlashtirib, mustahkamlaydi va o`z mazmunini hayot
voqealari bilan bogʻlab tushunishga qiziqtiradi.
O’quvchining bilim va malakalarni qanchalik darajada o`zlashtirishi o`quv
materialini bayon qilishda foydalaniladigan ko`rgazma vositalarga ham bogʻliq. Zero,
Ya.A.Komenskiy ko`rgazmalilikni «o`qitishning oltin qoidasi» deb bejiz aytmagan.
135
Ko`rgazma vositalar o`qituvchi uchun o`quvchining bilish faoliyatini boshqarish
quroli, o`quvchi uchun bilim manbai, tasavvur, tushuncha, qonuniyat va nazariyani
o`zlashtirishga yordam beradigan vosita vazifasini bajaradi. O`quv jarayonida
qo`llaniladigan pedagogik dasturiy vositalarga qo`yiladigan talablarga ko`ra bu
tasvirlanadigan umumiy axborot hajmining 40-90 % igacha oshirilishi lozim.
Illyustratsiyadan foydalanish, ya’ni rasm, fotosurat va videotasvirlardan foydalanish
kompyuterda obyektni o`rganish jarayonini jonlantirib, ta’limning boshqa usullaridan
ustunligini ko`rsatadi. Pedagogik dasturiy vositaning namoyish qilish qismi o`quv
materialining ma’lum qismlarini ko`rgazmali yetkazib berishga, yangi tushunchalarni
tasvirlab tushuntirishga, kuzatish qiyin bo`lgan hodisa va jarayonlarni ko`rsatishga
qaratilgan. Namoyish jarayonidagi teskari aloqa o`zlashtirishni osonlashtiradi va
o`quvchilar faolligini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, o`qituvchilarning o`rgatiladigan material mazmunini
tanlashda axborot kommunikatsiya texnologiyalar mazmunidagi bilimlar bilan
cheklanilmasligi lozim. Bugungi kunda mamlakatimizda ko`plab gazeta, jurnal,
axborotnoma-byulleten, radio, televideniey, axborot agentliklari, internetda veb-saytlar
faoliyat ko`rsatmoqda. Ulardan ta’lim sohasida qanchalik samarali foydalana olsak,
mediata’lim shunchalik takomillashadi, albatta.
Adabiyotlar:
1. Begimqulov U.SH. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy
etishning ilmiy-nazariy asoslari. Monografiya. – Toshkent: Fan, 2017.
2.Mavlonova R.A., Arabova M., Salohiddinova G‘. Pedagogik texnologiya. –T:
“Fan”nashriyoti. 2018 yil., 123 bet.
| 