18
19
kelayotgan kitobxonlarga taqdim etish mumkin. Yozib olingan ax-
borotlarning barchasi axborot-kutubxona fondi sifatida foydalani-
ladi.
Ovoz yozuvi xalq xo‘jaligida, fan va texnikada keng qo‘llaniladi.
hozirgi kunda yozib olingan ovoz mashinalar, avtomatik potok
liniyalarining ishini boshqaradi, telefon orqali ma’lumotnomalar
beradi. Ovoz yozuvi kosmonavtning Yer
bilan suhbatlashish imko-
nini beradi va h. k. Turli radioeshittirishlar, tarixiy anjuman, konfe-
rensiya va kengashlardagi chiqishlar ham, odatda, magnit tasmaga
yozib olinadi.
Boshlang‘ich, o‘rta va oliy ta’limning o‘quv jarayonida ham
ovoz yozib olish usulidan foydalaniladi. Bizni o‘rab turgan atrof
muhitdagi tovushlar rang-barang va go‘zal.
Qushlarning sayrashi,
hayvonlarning ovozi, daraxtlar, barg va o‘tlarning mayin shitirlashi
juda yoqimli. Qulog‘imiz eshitadigan hamma narsani yozib olish
va o‘quv maqsadlarida foydalanish mumkin.
Turli ovozlar – odamning nutqi, musiqani eshitish organlarimiz
idrok qiladi. Xo‘sh, ovozning o‘zi nima
va u qanday vujudga kela-
di? Ovozni tebranuvchi jismlar hosil qiladi. Dutorning torini tarang
tortib qo‘yib yuborsak, u tebranishi, tovush chiqarishini eshitamiz.
Torning tebranishlari havoga o‘tadi va havoda ko‘zga ko‘rinmas
sferik havo to‘lqinlari – ovoz manbayidan hamma tomonga tarqa-
ladigan ovoz to‘lqinlarini hosil bo‘ladi.
Odamning qulog‘i
ovoz tebranishlarini tutadi, ularni sezadi, to-
vush asabi orqali asab uyg‘onishlari impulslarini miyaga o‘tkazadi
va odam ovozni eshitadi. Demak,
ovoz – odam qulog‘i qabul qiladi-
gan havo zarralarining tebranishi,
ovoz manbayi esa teb ranuvchi
jism ekan. Tovush to‘lqinlari
faqat havodagina emas, suvda ham
qattiq, jismlarda ham va boshqa muhitda ham tarqalishi mumkin.
Ovoz to‘lqinlarining tarqalish tezligi ular harakatlanadigan muhit-
ning xossalariga bog‘liq. Ovoz manbalari kuchi turlicha bo‘lgan
ovozlarni tarqatadi. Tebranuvchi tor dastlabki eng chekka o‘ng
vaziyatgacha siljiydi, so‘ngra sekinlik vaziyatiga
qaytadi va eng
chekka chap vaziyatga siljiydi, yana sokinlik vaziyatini
egallaydi.
18
19
Torning sokinlik vaziyatidan eng ko‘p og‘ish qiymati, ya’ni
ja-
ranglovchi jismning qulochi
tebranish amplitudasi deb ataladi.
Tebranish amplitudasining qiymati ovoz kuchini belgilaydi.
Tebranish amplitudasi qancha katta bo‘lsa, ovozning kuchi ham
shuncha kuchli bo‘ladi. Amplitudadan tashqari, ovoz kuchi muhit-
ning zichligiga ta’sir qiladi. Odamning qulog‘i kuchsiz ovozlarni
(masalan, shivirlasa va kuchli ovozlarni, masalan portlash, to‘p
ovozini), ya’ni kuchi turlicha bo‘lgan ovozlarni qabul qiladi. Man-
ba qancha uzoq bo‘lsa, uning ovozi kuchsiz eshitiladi.
Qabul qilish joyida ovozning balandligiga qarab baholana-
di. Ovoz balandligi va ovoz intensivligi quloq qabul qiladigan
ovozning eng kichik kuchi intensivligiga nisbati logarifmi bilan
o‘lchanadi va detsibell (db) bilan ifodalanadi.
Ovozning balandligi faqat
ovoz kuchigagina emas, balki chasto-
tasiga bog‘liq. Ovoz to‘lqinlarining kuchi o‘rtacha ovozga nisbatan
bir xil bo‘lgan holda juda yuqori va juda pastdek tuyuladi. Masalan,
bir torni kamroq tebranishga majbur qilish mumkin. Birinchi holda
qulog‘imiz past tonli ovozni, ikkinchi holda yuqori tonli ovozni
eshitadi. Demak, ovozning balandligi tebranishlar chastotasi bilan
bog‘liq. Tebranishlar chastotasi qancha ko‘p bo‘lsa, ovoz shuncha
yuqori bo‘ladi. Ovozning 1
soniyadagi tebranishlar soni tebranish
