Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
408
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
O'QITUVCHINING DEONTOLOGIK KOMPETENTLIGINIRIVOJLANISH
MASALASIGA NAZARIY VA METODOLOGIK YONDASHUVLAR
B. X. Xusniddinova
Nizomiy nomidagi TDPU o`qituvchisi
ANNOTATSIYA
Maqolada kasbiy faoliyat uchun maxsus o'qituvchilarni tayyorlashning
deontologik
"metakomponenti"
ta'kidlangan,
maxsus
ta'lim
sohasidagi
mutaxassisning
"deontologik
yo'nalish",
"deontologik
kompetentsiya"
va
"deontologik tayyorlik" tushunchalari ochib berilgan
Kalit so'zlar: axloq, qonun, kasbiy burch, javobgarlik, axloqiy javobgarlik,
deontologiya, kompetensiya, deontologik kompetentsiya
ABSTRACT
In this paper, deontological "metakomponent" preparation for the professional
work of special educators, defines a "deontological orientation", "deontological
competence" and "deontological readiness specialist in Special Education
O'qituvchilarning kasbiy faoliyati sohasining xususiyatlari, axloqiy-axloqiy,
huquqiy normalar va qoidalarning ustuvorligi g'oyasi asosida ta'lim munosabatlarini
insonparvarlashtirish va demokratlashtirish jarayonlari, o'qituvchining kasbiy
burchini anglashi va o'z faoliyati natijalari uchun javobgarligi bilan belgilanadi.
O'qituvchi faoliyatidagi deontologik yo'nalishning tarixiy va pedagogik asoslari tahlil
qilinadi. Mahalliy va xorijiy mualliflarning axloq muammolariga, pedagogik
faoliyatning deontologik jihatlarini asoslashga bag'ishlangan asarlarining sharhi
o'tkazildi.
O'qituvchining deontologik me'yorlarga rioya qilishi uning ijtimoiy va kasbiy
rivojlanishidagi muvaffaqiyatni belgilab berishi, o'z faoliyatini va ta'lim
munosabatlarining boshqa ishtirokchilari faoliyatini tashkil etish samaradorligini
ta'minlashi ko'rsatilgan. O'qituvchining kasbiy faoliyatini deontologik postulatlarga
rioya qilishga yo'naltiruvchi tamoyillar ochib berilgan; o'qituvchining kasbiy faoliyati
uchun
deontologik
talablar
belgilanadi.
"O'qituvchining
deontologik
kompetentsiyasi"
tushunchasiga
ta'rif
berilgan.
Ushbu
hodisani
strukturalashtirishning
mohiyati
bo'lgan
o'qituvchining
deontologik
kompetentsiyasini o'rganishning asosiy jihatlari (normativ-huquqiy, xulq-atvor-
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
409
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
tartibga solish, axloqiy-axloqiy) ko'rib chiqiladi. Tadqiqot natijalariga ko'ra
o'qituvchining deontologik kompetentsiyasini rivojlantirishda o'qituvchining xulq-
atvor traektoriyasida axloqiy va axloqiy imperativlarga rioya qilish ustuvorligi bilan
ta'lim sohasidagi kasbiy standart talablari va boshqa me'yoriy hujjatlar bajarilishini
boshqarishi kerakligi aniqlandi.
Ijtimoiy munosabatlarning barcha sohalarida ro'y berayotgan chuqur
modernizatsiya jarayonlari bilan tavsiflanadi. Ushbu modeldagi ustuvor rol ta'lim
tizimiga eng muhim ijtimoiy muassasa sifatida berilgan bo'lib, uning faoliyati
o'quvchilarning
shaxsiyatini
rivojlantirishni
ta'minlaydigan
shart-sharoitlarni
yaratishga, ta'lim sifatiga erishish va ta'lim xizmatlari iste'molchilarini qondirish
maqsadida innovatsion ta'lim traektoriyalarini amalga oshirishga qaratilgan. Davlat
ta'lim siyosati va ta'lim sohasidagi huquqiy tartibga solishning asosiy tamoyillari
sifatida belgilaydi: axloqiy-odob me'yorlari, me'yor va qoidalarga rioya qilish asosida
ta'limni boshqarishning demokratik mohiyati, o'zini ifoda etish va qonuniy huquqlari
va manfaatlarini himoya qilish qobiliyatiga ega shaxsning o'ziga xosligi va qadr-
qimmatini tan olish [11, p. 7]. Aynan zamonaviy voqeliklar sharoitidagi axloqiy-odob
qoidalari o'qituvchining tarbiyaviy sa'y-harakatlari vektorini o'quvchining shaxsini
uyg'un va har tomonlama rivojlantirish tekisligida yo'naltirishga imkon beradigan
pedagogik faoliyatning asosiy yo'nalishi hisoblanadi. Zamonaviy ta'lim modeli
sharoitida o'qituvchi nafaqat bilimlarning tarjimoni, balki pedagogik ishning
professional va deontologik tekisligida yotadigan rolli xulq-atvorga asoslangan
o'quvchilarning ta'lim faoliyati dirijyorining funktsiyalarini o'quv jarayonida amalga
oshirishni ta'minlaydigan shaxsdir. Shu munosabat bilan deontologik me'yorlar
muayyan pedagogik vaziyatlarda pedagogik majburiyat va faoliyat natijalari uchun
mas'uliyat jihatidan professional standart talablarini bajarilishini ta'minlovchi
ko'rsatma va muayyan pedagogik vaziyatlarni cheklovchilar rolini o'ynaydi.
Tarixiy rivojlanishning turli davrlarida mahalliy va xorijiy mualliflarning
asarlarida o'qituvchi shaxsiga qo'yiladigan talablar, uning kasbiy burchini bajarishi
bilan bog'liq masalalar (Suqrot, Kvintilian, Ya.A. Komenskiy, J. Lokk, J.-J. Russo, I.
Deontologik yo'nalish mazmunini anglash va aniqlash uchun nazariy asos bo'lib
xizmat qilgan G.Pestalozzi, A.I.Gersen, K.D.Ushinskiy, N.G.Chernishevskiy,
A.S.Makarenko, V.A.Suxomlinskiy va boshqalar). pedagogikada. Shunday qilib, I.G.
Pestalozzi, o'qituvchining vazifasi jamiyat uchun foydali va barkamol shaxsni
shakllantirishdir. Shu bilan birga, muallif avtoritarizmni istisno qilish va haddan
tashqari tartibga solish tufayli muassasadagi qulay atmosfera o'qituvchi asosiy mavzu
deb hisoblaydi [8, c. 352]. K. D. Ushinskiy tarbiyachining vazifasi haqida gapirar
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
410
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
ekan, uning asosiy vazifasi o'quvchining shaxsiyatini barcha xilma-xilligida o'rganish
va bilish istagi bo'lishi kerak, bu unga pedagogik ta'sir mexanizmlarini aniqlashga
imkon beradi [10, 1-jild, p. 290]. A.S.ning pozitsiyasi Makarenko o'qituvchi muayyan
harakatlar va amallarni bajarib, uni ongli ravishda bajarishi, takt, shaxsga nisbatan
talabchanlik va hurmat munosabati, o'zaro ishonch va mas'uliyat kombinatsiyasi kabi
fazilatlarga tayanishi kerakligi bilan bog'liq [7, 5-jild, p. 184]. Shu bilan birga,
mas'uliyat ma'lum bir jamoa sub'ektlari o'rtasidagi munosabatlarning namoyonidir va
deontologik (huquqiy, axloqiy, xulq-atvorli) aksiomalar (M.I.Starov) makonida
joylashgan ijtimoiy ahamiyatga ega me'yorlarni tushunish bilan tavsiflanadi [9, p.
594]. Birinchi marta "deontologiya" atamasi D. Bentemning asarlarida ishlatilgan
bo'lib, u uni inson u yoki bu harakatni amalga oshirish orqali keltirishi kerak bo'lgan
foyda nuqtai nazaridan aniqlagan [5, s. 36]. "Pedagogik deontologiya" tushunchasini
yangilab, bir qator mualliflar (G.M.Kertaeva, G.M.Kodjaspirova, L.E.Kuderina,
K.M.Levitan) uni kasbiy burch talablariga muvofiq o'qituvchi xatti-harakatlari
prizmasi orqali sharhlaydilar. Shu bilan birga, pedagogik deontologiya talablari
o'qituvchining kasbiy ongini talaba (ta'lim munosabatlarining boshqa ishtirokchilari)
taqdiriga aralashishga, ishonch, hamdardlik va adolat tamoyillariga rioya qilishga
yo'naltiradi. Ishonch printsipi o'qituvchi faoliyatini o'quvchilar bilan o'zaro bir-birini
qabul qilish, kiruvchi ma'lumotlar va o'ziga xos vaziyatlarda o'zini tutish uslublari
asosida munosabatlarni o'rnatishga yo'naltiradi; hamdardlik printsipi o'qituvchi va
o'quvchining ma'naviy birligini yagona axloqiy-axloqiy yo'nalish, o'zaro tushunish va
ta'sir asosida qabul qiladi; adolat printsipi o'qituvchi bir tomondan tarafkashlik va
boshqa tomondan ortiqcha baho berishni istisno qilgan holda o'quvchilarni haqiqiy
xizmatiga qarab baholashini nazarda tutadi. Tanlangan printsiplar asosida pedagogik
faoliyatning deontologik jihati nuqtai nazaridan o'qituvchiga qo'yiladigan ustuvor
talablar quyidagilardan iborat: o'qituvchi shaxsining gumanistik yo'nalishi, uning
doirasida pedagogik harakatlarni anglash va interiorizatsiya qilish, axloqiy
ko'rsatmalarni mustahkamlash; o'qituvchiga pedagogik faoliyatni amalga oshirishga
va kasbiy burchiga muvofiq barqaror xatti-harakatni ta'minlashga imkon beradigan
professional va shaxsiy deontologik fazilatlarning mavjudligi; o'qituvchining
deontologik pozitsiyasi kasbiy faoliyatning axloqiy yo'nalishi, ijtimoiy ahamiyatli
xulq-atvorida namoyon bo'lgan, o'qituvchining kasbiy va pedagogik burchini
anglashi, bu sohada, o'ziga va talabalarga ta'lim makonining faol sub'ektlari sifatida
tushunishi asosida ta'limga bo'lgan munosabatining integratsiyasi sifatida [3, p. 35].
Yuqoridagi talablar o'qituvchining rol va xulq-atvori, uning ijtimoiy va kasbiy
yutuqlarini, shaxsiy rivojlanish va o'sish traektoriyasining samaradorligini
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
411
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
belgilaydigan ko'rsatmalar bo'lib, o'qituvchining deontologik kompetentsiyasini
tavsiflaydi. Deontologik kompetentsiya - bu pedagogik adabiyotda (A.A. Derkach,
A.K. Markova, V.D. Ivanov, Yu.G. Kuznetsov, E. asarlari) ancha keng ilmiy va
nazariy tushunchalarni olgan keng ko'lamli ta'limning - kasbiy kompetentsiyaning
muhim qismidir. . I. Ogareva va boshqalar).
"Deontologik kompetensiya" tushunchasiga to'xtaladigan bo'lsak, biz N.A.
Filatova [12, s. 110], u o'qituvchining kasbiy faoliyat normalari va qoidalariga rioya
qilish asosida kasbiy faoliyatga nazariy, amaliy va shaxsiy tayyorligidan iborat
bo'lgan ajralmas sub'ektiv xarakteristikani ifodalaydi. O.S.ning tushunchasida
Bykova, E.V. Kostomarova [2, s. 38; 6, p. 136], deontologik kompetentsiya - bu
shaxsning kasbiy burchini bajarishga tayyorligini ta'minlashga qaratilgan bilim,
qobiliyat, ko'nikma, g'oyaviy-axloqiy ideal va kasbiy xulq-atvor normalarini o'z
ichiga olgan tizimli shaxsiy sifat. "O'qituvchining deontologik kompetentsiyasi"
kontseptsiyasini talqin qilish bo'yicha pozitsiyamizda biz bu kompetentsiyalar
tizimining mavjudligi bilan ajralib turadigan, shaxsiy hayotga oid integral ta'lim
ekanligidan kelib chiqamiz va pedagogik ishning huquqiy va axloqiy-axloqiy
jihatlari, muvofiqlik va etishtirishni ta'minlaydigan shaxsiy va kasbiy fazilatlarni aks
ettiradi. ongli kasbiy burchga asoslangan kasbiy xatti-harakatlar normalari va
qoidalarining ta'lim makonida. Deontologik kompetentsiya mazmunini o'rganib
chiqib, biz uning muammoli sohasida ushbu kontseptsiyaning keyingi tarkibiy
kelishuvining mohiyatini tashkil etadigan tadqiqotning ustuvor tomonlarini ajratib
ko'rsatamiz: normativ-huquqiy, xulq-atvor, axloqiy.
Ta'lim sohasidagi zamonaviy davlat siyosati ta'lim munosabatlarining barcha
ishtirokchilarining manfaatlarini hisobga olgan holda ta'lim munosabatlarini
insonparvarlashtirishni, ta'limning demokratik xususiyatini ta'minlashga qaratilgan.
Bu ta'lim tizimining barcha sub'ektlari uchun majburiy bo'lgan pedagogik
xodimlarning vazifalari va majburiyatlarini ta'lim munosabatlarining boshqa
ishtirokchilari faoliyati uchun mas'ul bo'lgan ta'lim g'oyalarining asosiy dirijyori
sifatida belgilaydi: huquqiy, axloqiy va axloqiy me'yorlarga rioya qilish, kasbiy axloq
qoidalariga rioya qilish, talabalar va boshqa ta'lim sub'ektlarining sha'ni va qadr-
qimmatini hurmat qilish [ 11, p. 65]. O'qituvchining kasbiy sifatlari ,o'qituvchining
turli xil professional funktsiyalarni bajarishda faoliyatini, bolalarning madaniy
farqlarini hisobga olgan holda, ularning qadr-qimmatini tan olish, qulay muhit
yaratish asosida ta'lim faoliyatini tashkil etishni tartibga soladi. ta'lim muhitida;
talabalarning shaxsiy va yosh ehtiyojlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda
huquqiy, axloqiy va axloqiy - professional standartlarga rioya qilish, ta'lim
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
412
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
yo'nalishlarini amalga oshirish. Shubhasiz, ushbu hujjat o'qituvchini o'qitish va uning
kasbiy muvofiqligi uchun ko'rsatma bo'lib, uning rivojlanish traektoriyasini, shu
jumladan deontologik kompetentsiyani shakllantirishning asosiy yo'nalishini
belgilaydi. O'qituvchining deontologik kompetentsiyasining me'yoriy-huquqiy jihati
mazmunini tahlil qilib, yangi qonunchilik ta'limi tashabbuslari o'qituvchining kasbiy
faoliyatining axloqiy-axloqiy ustuvorliklariga asoslangan gumanistik tarkibiy qismiga
e'tiborni
qaratayotganiga
e'tibor
qarataylik.
Deontologik
kompetentsiyani
o'rganishning xulq-atvor va tartibga solish jihatlari o'qituvchining xulq-atvorining
ekologik salbiy omillar ta'siriga individual barqarorligini ta'minlash, kasbiy faoliyatda
psixologik va xulq-atvor barqarorligini saqlash g'oyalariga asoslanadi. Bunday holda
biz o'qituvchining pedagogik vaziyatlarda xulq-atvori bilan javob berish shakllarini
amalga oshirish qobiliyati tufayli uning barqarorligini o'qituvchining shaxsiy
xususiyatlari nuqtai nazaridan ko'rib chiqamiz. Ko'rinib turibdiki, pedagogik faoliyat
an'anaviy, normativ xulq-atvor shakllarining o'zgarishiga olib keladigan, o'ziga xos
xulq-atvor reaktsiyalarini keltirib chiqaradigan va shaxsning ruhiy holatini
beqarorlashtiradigan qiyin, ko'pincha stressli vaziyatlarga to'la. Shuning uchun
o'qituvchi vaziyatni rivojlantirish variantlarini bashorat qilish, o'zini tutish
yo'nalishini va ta'lim munosabatlaridagi boshqa ishtirokchilarning harakatlarini
loyihalash, shaxsiy barqarorlikni saqlash bilan bog'liq profilaktik harakatlarni amalga
oshirish qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. Shu bilan birga, o'qituvchi quyidagilarga ega
bo'lishi kerak:
1) ta'lim tizimida yuz beradigan o'zgarishlarga javob berishga tayyorligi,
2) tanlangan xulq-atvor marshrutining to'g'riligiga ishonch,
3) xulq-atvorga javob berish variantlarini tanlashda mustaqillik,
4) muammolardan foydalanish orqali o'zlarining ruhiy holatlarini tartibga
solish qobiliyati. kasbiy faoliyatning huquqiy va axloqiy postulatlariga rioya qilish
chegaralarida qolish, yo'naltirilgan kurashish [4, p. 174].
Deontologik kompetentsiyani o'rganishning axloqiy-axloqiy jihati mazmuni
haqida gapirganda, biz pedagogik faoliyat sohasi noyob axloqiy makonni ifodalaydi,
uning axloqiy asoslarini va o'qituvchining ta'lim harakatlarini qo'llash xususiyatlari
va ta'lim munosabatlarining boshqa ishtirokchilari bilan o'zaro aloqalarini tartibga
soluvchi rolini bajarishini ta'kidlaymiz. Shu nuqtai nazardan, o'qituvchi pedagogik
tanlov jarayonida axloqiy fazilatlarga va axloqiy javobgarlikka ega bo'lishi kerakligi
aniq. Insonning axloqiy fazilatlari bo'yicha tadqiqotlarni chuqur tahlil qilmasdan (bu
jihat
V.S.Bibler,
N.I.Boldyrev,
E.V.
Bondarevskaya,
E.N.Barishnikova,
I.A.Kolesnikova, P.M. asarlarida etarlicha batafsil bayon etilgan) Yakobson, N.A.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
413
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Jukovskaya, A.V. Korostenya va boshqalar), ularning asosiy mohiyati jamiyat
tomonidan ishlab chiqilgan axloqiy va axloqiy talablarni bajarish uchun ichki ongli
ehtiyojni tasdiqlashda ekanligini ta'kidlaymiz, bu esa axloqiy javobgarlik asosida
pedagogik faoliyatni rag'batlantirishga imkon beradi. Biz G.V.ning bayonotini ko'rib
chiqamiz Atamanchuk [1, s. 419], kimning ma'naviy javobgarligi umuman
javobgarlikni sifat jihatidan o'zgarishiga yo'l qo'ymaydi deb hisoblaydi. Muallif
fikrini davom ettirib, biz bu faoliyatga buzg'unchilik munosabati, qarama-
qarshiliklarni hal qila olmaslik va muvaffaqiyatga erishishga olib keladi, deb
hisoblaymiz. Biz axloqiy javobgarlikni o'qituvchining ijtimoiy va axloqiy talablarni
o'zlashtirishi, jamoatchilik deb tushunamiz.
| 