7
2. Muammoni yechish taxminlarini shakllantirish.
3. Yechimning to’g’riligini tekshirish (olingan yechim bilan bog’liq axborotni
tizimlashtirish orqali).
Muammoni hal etish bosqichlari:
1. Isbotlash – bu muammoning ilgari to’g’ri deb tan olingan sabablar bilan
bog’liqlarini topish asosida amalga oshiriladi.
2. Tekshirish – buni tanlangan sababning oqibatida hal etilayotgan muammo hosil
bo’lishi to’g’riligini asoslash bilan amalga oshiriladi.
3. Tushuntirish – bu muammoning yechimi nima uchun to’g’riligini
tasdiqlovchi
sabablarni aniqlash asosida amalga oshiriladi
Muammoli ta’limni amerikalik psixolog, faylasuf va pedagog D.Dyui 1894
yilda Chikagoda tashkil etgan tajriba maktabida qo’llagan. XX asrning 60 yillarida
bu yo’nalishda tadqiqotlar olib borildi. 70-80 yillarga kelib, amaliyotga keng joriy
etildi. Muammoli o’qitishni chuqur o’rganish XX asrning 60-yillarida boshlangan
bo’lib, uning asosida “Tafakkur- muammoli vaziyatdan boshlanadi”-degan g’oya
yotadi [5].
Fikrlash psixologiyasi nuqtai nazaridan muammoli o’qitish g’oyasi va
tamoyillari S.L.Rubinshteyn, M.I.Maxmutov, V.Okon, I.Ya.Lerner tomonidan
ishlab chiqilgan [9].
Muammoli ta’lim turi ilmiy-uslubiy jihatdan 3 xil ko’rinishga ega.
1. Muammoli vaziyatni vujudga keltirish.
2. Muammoning qo’yilishi.
3. Muammoning yechimini topish.
Muammoli vaziyatni o’quv mashg’ulotlarining
barchasida shakllantirish
mumkin. Uni dars jarayonida qancha ko’p shakllantirish o’qituvchiga bog’liq.
Muammoli vaziyatning ahamiyati shundaki, u o’quvchilar diqqatini bir joyga
(muammoga) qaratadi va o’quvchilarning izlanishiga, fikrlashga o’rgatadi [4].
Muammoli ta’lim o’qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat vujudga
keltirilib, mazkur muammo o’quvchilarning faol, mustaqil
faoliyati natijasida
nazariy bilim, amaliy ko’nikma va malakalarni ijodiy o’zlashtirish va aqliy
8
faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta’lim jarayonini tashkil etishni nazarda
tutadi.
Muammoli o’qitish jarayonida beriladigan topshiriqlar o’quvchilarga
tadqiqiy, evristik, muammoli vaziyatlarni tahlil qilish bo’yicha topshiriqlar beriladi.
Bunda:
• nostandart masalalarni tuzish bo’yicha;
• shakllantirilmagan savol bilan;
• ortiqcha ma’lumotlar bilan;
• o’zining amaliy kuzatuvlari asosida mustaqil umumlashtirish;
• yo’riqnomalardan foydalanmasdan qandaydir ob’ekt mohiyatini bayon etish;
• olingan natijalarni qo’llash chegaralarini va darajalarini aniqlash;
• hodisaning namoyon bo’lish mexanizmini aniqlash;
• «bir lahzada» topish kabi topshiriqlarni berish mumkin.
Muammoli vaziyatlarda yechimga kelishning
algoritmi quyidagi tartibda
amalga oshiriladi Muammoni qo’yish, ma’lumotlar fondini to’plash, qayta ishlash,
yechim modelini aniqlash, qo’shimcha ma’lumotlar to’plash va ularni tanlangan
yechim modelida aks ettirish, yangi ma’lumotlar va yechim modeli o’rtasidagi
zidlikni aniqlash, zidlikni yechimini topish, yangi yechim modelini yaratishdan
iboratdir [2].
Ta’lim metodlarining turini aniqlash oquv jarayonini tashkil qilish
prinsiplarini ozigagina emas, balki aqliy faoliyat xarakteriga ham bogliqdir, bu esa
oz navbatida fikrlashning reproduktiv va produktiv turlarini ozaro qoshib olib borish
bilan belgilanadi. Izohli-illyustrativ ta’lim
jarayonida barcha bilimlar, konikmalar
va malakalar ozlashtirishning reproduktiv metodi asosida amalga oshiriladi, ya’ni
oquvchilar fanning tayyor natijalarini, tayyor faoliyat usullarini ozlashtiradilar, bu
esa ularda xotira va reproduktiv fikrlash malakalarini shakllantiradi. Faqatgina
produktiv ijodiy fikrlash malakalari organilgan nazariy mavzu materialiga bogliq
bolgan masala yoki misollarni yechish davomida egallanadi, xolos.
Biroq
reproduktiv fikrlash natijasida toplangan ma’lum hajmdagi bilim va malakalar
oquvchilarning mustaqil bilish va ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish uchun yetarli
9
bolmaydi. Shuning uchun ham ta’limni jadallashtirish goyasini turli yonalishlari
turli olimlar (M.A.Bankov, M.A.Danilov, M.Maxmutov, Yu.K.Babanskiy va
boshqalar) tomonidan eksperiment qilinib korildi va nazariy jihatidan isbotlandi.
Muammoli vaziyat - bu oquvchilarni organilayotgan mavzu materialidagi
dalil va tushunchalarning qanday hosil bolishini bilmaslikdan ham ana shu mavzu
materialining tub mohiyatini olib
beruvchi matematik tushuncha, aksioma va
teoremalarni organilayotgan mavzu materialiga tadbiq qila olmaslik paytida vujudga
keladigan intellektual qiynalishdir.
Muammoli vaziyatning roli va ahamiyatini aniqlash oquvchilarning tez
fikrlash faoliyatini psixologik, pedagogik qonuniyatlarini
hisobga olish asosida
oquv jarayonini qayta qurish muammoli ta’limning asosiy goyasini belgilab beradi.
Muammoli ta’limda bilimning deyarli katta qismi oquvchilarga tayyor holda
berilmaydi, balki oquvchilar tomonidan muammoli vaziyatlarni mustaqil xal qila
bilish faoliyati jarayonida egallab olinadi [8].
