1
2-mavzu:
BETON VA TEMIR-BETON RIVOJLANISH TARIXI VA HOZIRGI KUNDAGI
HOLATI. BETON HAQIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR
Reja:
1. Beton va temir-beton texnologiyasini rivojlanish tarixi.
2. Beton va temir-beton ishlab chiqarish sohasidagi ilmiy texnologik rivojlanishining
asosiy yo‘nalishi.
3. Temir-beton sanoatini rivojlanishi va hozirgi kundagi holati.
Beton va temir-beton texnologiyasini rivojlanish tarixi haqida qisqacha
ma’lumot. Beton – eng qadimiy qurilish materiallaridan biri hisoblanadi. Eramizdan 3600
yil ilgari Misr labirinti galereyalari, Ulug‘ Xitoy devorining bir qismi (eramizdan 3 asr
ilgari), Hindiston, qadimiy Rim va boshqa joydagi qurilish
va inshootlarda beton
ishlatilgan. Ammo beton va temir-beton konstruksiyalar qurilishda keng ishlatilishi XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlandi, bu esa beton va temir -beton uchun asosiy ashyo
bo‘lgan sementni sanoatda ishlab chiqarishni tashkil etish va ishlab chiqarishni yulga
qo‘yilaboshlagan davrga to‘g‘ri keladi. 30 yillarda betonni titratish orqali zichlashtirish usuli
yaratilgan-dan so‘ng betonlarni
mustahkamligini oshirish, sement sarfini kamaytirish,
chidamliligini oshirish va bikir hamda kam hara -katlanuvchi beton qorishmalarini zich
joylashishini ta’minlash amalga oshdi.
XIX asrning 80 yillarida prof. A.R. Shulyachenko gidravlik bog‘lovchi moddalar
va sementni olish va ularni qotish nazariya -sini ishlab chiqdi va shuning asosida
chidamli beton konstruk-siyalar olishni isbot qildi. Prof. N.A. Belelyubskiy 1891 yili
temir-beton konstruksiyalar bilan keng miqyosda tajribalar o‘tkazib, shu konstruksiyalarni
qurilishga tatbiq etgan. Prof. I.G. Malyuga 1895 yili yozgan ilmiy asarida yuqori
mustahkamlikka ega bo‘lgan beton tarkibini tanlash
va olishni hamda beton
mustahkamligini asosiy qonuniyatlarini ko‘rsatib o‘tdi. 1912 yili N.A. Jitkevichning
"Beton va beton ishlari" nomli kapital asari chop etildi.
XX asr boshlarida turli ellarda ham beton texnologiyasiga tegishli ko‘p ishlar yaratildi,
ulardan muhimlari quyidagilardir: R. Fere (Fransiya), O. Graf (Germaniya), I. Bolomey
(Shveysariya), D. Abrams (AQSh).
Yig‘ma temir-betonni rivojlanishiga sement, metallurgiya,
mashinasozlik
sanoatlarini rivojlanishi sabab bo‘ldi, hamda uning texnologiyasini rivojlanishi sement va
betonlar haqidagi fanga mustahkam ilmiy asoslangan.
Beton texnologiyasi va yig‘ma temir-beton konstruksiyalar ishlab chiqarishni
rivojlantirishda asosiy yo‘llanmalar quyida-gilar bo‘lishi kerak: yig‘ma temir-beton
konstruksiyalarni sifat darajasi va samarasini oshirish; ishlab chiqarishda mehnat
sarfini va metall sarfini kamaytirish; bog‘lovchi moddalarning samarali turlari, armatura
po‘latlari, yuqori sifatli to‘ldiruvchilar va kompleks kimyoviy qo‘shimchalarni ko‘plab
ishlab chiqarishni tashkil
etish va ishlabchiqarish, konstruksiyalarni og‘irligini
kamaytirish va o‘lchamlarini kattalashtirish; beton va temir-beton konstruksiyalarini
ishlab chiqarish texnologiyasini tubdan yaxshilash uchun eng zamonaviy texnologik
jarayonlarni keng qo‘lamda tadbiq qilish; yuqori
unumdor avtomatik uskunalarni,
robotlarni, manipulyatorlarni ishlatish; betonlarning xossalarini aniqlashda mahsulotlarning
sifatini boshqarish va nazorat sistemasini eng sifatlisini qo‘llash; hisoblash texnikasidan keng
foydalanish; chiqindiga chiqarmaydigan va resurslarni tejamlash texnologiyasini qo‘llash;
2
sanoat chiqindilari va ikkilamchi mahsulotlarni keng ko‘lamda qo‘llash; ishchi, energiya
va material resurslarini tejamkorligini oshirish maqsadida ishlab chiqarish rezervlaridan
foydalanish darkor.
Beton deb bog‘lovchi moddalar, suv, mayda va yirik to‘ldiruvchilarning ma’lum
proporsional miqdorlarda olingan qorishmani yaxshilab aralashtirish, zichlashtirish va qotishi
natijasida olingan sun’iy tosh materialiga aytiladi.
Qurilishda sement yoki boshqa noorganik bog‘lovchi moddalardan tayyorlangan betondan
keng ko‘lamda foydalaniladi. Bu betonlar asosan suv bilan qorishtiriladi. Betonning faol tashkil
etuvchilari
sement va suvdir, ularning reaksiyaga kirishishi natijasida to‘ldiruvchi zarralarini
biriktiradigan yaxlit quyma sement toshi hosil bo‘ladi. Sement va suv betonning faol tarkibiy
moddalari hisoblanadi: ular orasidagi reaksiyalar natijasida to‘ldiruvchi zarralarini yaxlit
monolitga bog‘lovchi sement toshi paydo bo‘ladi.
Sement va to‘ldiruvchi orasida kimyoviy ta’sirlashuv yuzaga kelmaydi (avtoklav ishlov
berish orqali olinadigan silikat betonlardan boshqa). Shuning uchun to‘ldiruvchilarni inert
ashyolar deb ataydilar. Biroq, ular beton xususiyati va tarkibiga ta’sir qiladi va bu ta’sirni beton
tarkibini loyihalashda hisobga olish taqazo etiladi.
To‘ldiruvchi sifatida asosan mahalliy tog‘ jinslari va ishlab chiqarish chiqindilari (shlaklar
va boshqalar)dan foydalaniladi. Bunday arzon to‘ldiruvchilardan foydalanish betonning narxini
arzonlashtiradi, chunki to‘ldiruvchi va suv betonning 85-90 % ni, sement esa 10-15 % hajmini
tashkil etadi. Keyingi yillarda qurilishda g‘ovak sun’iy to‘ldiruvchilardan
tayyorlangan yengil
beton keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. G‘ovakli to‘ldiruvchilar beton zichligini pasaytiradi, bu esa
uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi.
Beton va beton qorishmasining xususiyatlarini boshqarish uchun uning tarkibiga kimyoviy
qo‘shimcha aralashtirilib, beton qorishmasining qotishi tezlashtiriladi yoki sekinlashtiriladi, uni
ancha plastik va qulay quyiluvchanligi oshiriladi, qotish jarayoni tezlashtiriladi, uning
mustahkamligi va sovuqqa chidamliligini ko‘tariladi. Zarur hollarda beton xususiyatlari boshqa
yo‘nalishda o‘zgartiriladi.
Beton – asosiy qurilish ashyosidir. Unga keng
qamrovda turli xususiyatlar, jumladan
mustahkamlik, zichlik, issiqlik o‘tkazuvchanlik va boshqa shu kabi xossalarni berish mumkin.
