6
E.coli hujayrasida 3000 ga yaqin, odam organizmida esa 100000
dan ortiq turli xil oqsillar mavjuddir. Barcha tabiiy oqsillar ko‘p
bo‘lmagan oddiy struktur bloklardan tashkil topgan bo‘lib, monomer
molekulalar aminokislotalardan iboratdir. Aminokislotalar polipeptid
zanjirda bir-biri bilan bog‘langan. Tabiiy oqsillar 20 xil
aminokislotalardan tashkil topgan. Bu aminokislotalar turli ketma-
ketliklarda bog‘lanishlari mumkin.
Shuning uchun ular, juda ko‘p
miqdordagi, turli-tuman oqsillarni hosil qiladilar. Ko‘rsatilgan sondagi
aminokislotalarni polipeptidda turlicha joylashtirish orqali har xil
izomerlarni hosil qilish mumkin. Agar 2 ta aminokislotadan faqat 2
izomer hosil qilish mumkin bo‘lsa, 4 aminokislotadan, nazariy jihatdan,
24 izomer hosil qilish mumkin. DNK molekulasida nukleotidlarning
ketma-ket joylashishi sintezlanayotgan
oqsil polipeptid zanjiridagi
aminokislota qoldiqlarining ketma-ketligini belgilaydi. Hosil bo‘lgan
polipeptid zanjiri funksional axborotga ega bo‘lib, unga mos ravishda
o‘z-o‘zidan stabil uchlamchi strukturaga ega bo‘ladi.
Oqsil inson organizmi massasining 25% gacha, quritilgandan keyin
esa 45-50% ni tashkil qiladi. Oqsillarning turli a’zo va to‘qimalardagi
miqdori turlicha bo‘ladi (1-jadval). Oqsil inson va hayvon
organizmlarida quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. Strukturali funksiya – barcha to‘qimalar, hujayralar va
organoidlar oqsildan tashkil topgan. Bu yerda fibrillar oqsillar (kollagen,
keratin, elastin va boshqalar) muhim vazifani bajaradi.
2. Katalitik funksiya – organizmdagi biokatalizatorlar – fermentlar
oqsil tabiatiga ega va barcha biokimyoviy reaksiya sodir bo‘lishini
boshqaradilar, ya’ni reaksiyalar tezligini ma’lum
tartibda borishiga va
boshqarilishiga imkon beradi.
3. Energetik funksiya – oqsillar oshqozon ichak traktida
parchalanib, oddiy aminokislotalar shaklida so‘riladi.
Aminokislotalarning ma’lum qismi oksidlanib energiya hosil qiladi.
4. Transport vazifasi. Oqsillar suvda, qonda yaxshi eriydigan
xususiyatga ega va suvda, qonda erimaydigan moddalar bilan kompleks
hosil
qilib ularning eruvchanligini, tashilishini ta’minlaydi. Masalan:
qon plazmasi oqsili albumin yog‘ kislotalar, lipidlar, boshqa oqsillar
temir, mis, vitamin, gormonlarni nishon a’zolarga tashiydi.
5. Qisqaruv funksiyasi – mushak oqsillari tarkibiga kiruvchi aktin,
miozin, troponinlar qisqaruv qobiliyatiga ega. Bu oqsillar muskullar
tarkibiga kirib mexanik ish bajarishda qatnashadi.
Qisqarish funksiyasi
sitoskelet oqsillariga ham xosdir, ular hujayra hayot faoliyati
jarayonlarini (mitoz jarayonida, xromosomalar ajralishida) ta’minlaydi.
