14
Sedimentatsiya konstantasi shartli ravishda birlik deb qabul qilingan
va Svedberg (S) deb nomlangan. Ko‘pchilik oqsillarning sedimentatsiya
konstantasi 1-50 S oralig‘ida bo‘ladi, ba’zi hollarda bu qiymat 100S
dan ortiq bo‘lishi mumkin.
Molekulyar og‘irlikni topish uchun sedimentatsiya konstantasidan
tashqari svedberg tenglamasi uchun erituvchi
va oqsilning zichligi
haqida qo‘shimcha ma’lumotlar zarur:
R.T.s
M =
—————,
D(1-
υ
p)
Bunda R – gaz doimiyligi erg (mol.grad); T – absolyut harorat
(Kelvin shkalasi bo‘yicha); s – sedimentatsiya konstantasi; p – eritma
zichligi;
υ
– oqsil molekulasining
parsial solishtirma hajmi; D –diffuziya
koeffitsienti.
Ultratsentrifugalash usuli bilan oqsillar molekulyar og‘irligini
aniqlash murakkab, ko‘p vaqt va qimmatbaho apparatlar talab etadi.
Shuning uchun, keyingi yillarda, 2 ta oddiy usul ishlab chiqilgan
(gelxromatografiya va elektroforez).
Gel-xromatografiyadan
foydalanganda birinchi navbatda kolonkani kalibrlash zarur. Buning
uchun, sefadeksli kolonka orqali molekulyar og‘irligi ma’lum bo‘lgan
bir necha oqsillar o‘tkaziladi va
grafik chiziladi, bunda molekulyar
og‘irlik logarifm ko‘rsatkichlari ularning elyutsion hajmlari to‘g‘risiga
joylashtiriladi, ularni 1-rasmda ko‘rsatilganidek topiladi.
1-rasm.
Elyutsia (Ve) hajmini o‘lchash
Ma’lumki, sferik shaklli oqsil molekulyar og‘irligining logarifmi
va evolyutsion hajmi o‘rtasida to‘g‘ri bog‘lanish mavjud.
Shuning
uchun, tekshiriluvchi oqsil molekulyar og‘irligini aniqlash oson. Bu
usulning ikkinchi turi bo‘lib yupqa qavatdagi gel-xromatografiya
15
hisoblanadi. Sefadeksning yupqa qavati bo‘yicha oqsilning siljish
uzunligi (mmlarda) oqsil molekulyar og‘irligiga logarifmik bog‘liqdir
(2-rasm). Gel-xromatografiya soddaligi va tezligidan tashqari quyidagi
qo‘shimcha afzalliklarga ega: oqsilni toza
holda ajratishni talab etmaydi,
chunki boshqa oqsillar aralashmasining aniqlashga ta’siri yo‘q. Negaki,
ularning har biri kolonka orqali o‘ziga xos tezlik bilan molekulyar
og‘irligiga bog‘liq ravishda o‘tadi. Bu holat enzimologiyada ko‘p
qo‘llaniladi. Boshqa o‘xshash katalitik faollikga ega bo‘lmagan oqsillar
bo‘lganda ham juda kam miqdorda bo‘lgan fermentlarning molekulyar
og‘irligini aniqlash mumkin.
Oqsillar molekulyar og‘izligini disk-elektroforezda
poliakrilamid
geldan foydalanib aniqlanganda, kalibrlangan oqsillar molekulyar
og‘irligi logarifmi va poliakrilamidda oqsil zarrachalari harakatlanishiga
bog‘liq bo‘lgan grafik chiziladi, so‘ngra tekshiriluvchi oqsil
haraktlanishini aniqlab, grafikdan uning molekulyar og‘irligi topiladi.
