|
Oqsillarning elementar tarkibiBog'liq Sobirova-R.A-biokimyoOqsillarning elementar tarkibi
Oqsillarning elementar tarkibi quyidagicha: uglerod 50,6 – 54,5%,
azot 15-17%, kislorod 21,5 – 23,5%, vodorod 6,5 – 7,3%, oltingugurt –
0,5% ni tashkil qiladi. Oqsil molekulasida azot miqdori doimiy bo‘ladi
va o‘rtacha 16%ni tashkil etadi. Bu elementlardan tashqari oz miqdorda
fosfor temir, rux, mis, marganets, magniy va yod uchraydi. Azot
miqdoridan foydalanib plazmadagi oqsil miqdori aniqlanadi. Oqsillar
kislota, ishqor va ferment yordamida gidrolizlanganda aminokislotalar
hosil bo‘ladi.
Oqsillarning aminokislota tarkibi va aminokislotalarning tasnifi
Oqsillar tarkibiga 20 xil aminokislotalar kiradi. Bu aminokislotalar
L-qator
α
-aminokislotalar hisoblanadi. Oqsil molekulasidagi
aminokislotalar quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
1. Strukturasi bo‘yicha aminokislotalar 3 sinfga bo‘linadi: alifatik,
aromatik va geterotsiklik.
2. Elektrokimyoviy xossalari bo‘yicha aminokislotalarni quyidagi
uch sinfga bo‘lish mumkin: nordon, neytral va asosli xossaga ega
bo‘lgan.
Zamonaviy ratsional aminokislota tasnifi radikallarning polyarligiga
(R-guruhlar), ya’ni pHning fiziologik qiymatlarida suv bilan reaksiyaga
kirish qobiliyatiga asoslangan (pH 7,0ga yaqin). Radikallarni saqlovchi
aminokislotalarning 5 sinfi quyidagicha tafovut etiladi (2-jadval):
a) nopolyar (gidrofob);
b) polyar (gidrofil);
d) aromatik (ko‘pincha nopolyar);
e) manfiy zaryadlangan;
f) musbat zaryadlangan.
9
2-jadval
Radikallarning polyarligiga asoslangan aminokislotalarning tasnifi
Aminokislotalar Qabul qilingan qisqartirishlar va bir M/In Oqsillardagi
harfli simvollar
o‘rtacha
Ingl.
simvol O‘zb. miqdori, %
I. Nopolyar R-guruhlar
glitsin
Gly
G Gli
75/5,97
7,5
Alanin Ala A Ala
89/6,02
9,0
Valin
Val V Val 117/5,97
6,9
Leytsin Leu L Ley 113/5,97
7,5
Izoleytsin
Ile I Ile
113/5,97
4,6
Prolin Pro P Pro 115/6,10
4,6
II. Polyar, zaryadlanmagan R-guruhlar
Serin Ser S Ser 105/5,68 7,1
Treonin Thr T Tre 119/6,53 6,0
Sistein Cys C Sis 121/5,02 2,8
Metionin Met M Met 149/5,75 1,7
Asparagin Asn N Asn 132/5,41 4,4
Glutamin Gln O Gln 146/5,65 3,9
III. Aromatik R-guruhlar
Fenilalanin Phe F Fen 165/5,98 3,5
Tirozin Tyr Y Tir 181/5,65 3,5
Triptofan Trp W Trp 204/5,88 1,1
IV. Manfiy zaryadlangan R-guruhlar
Asparagin kislotasi Asp
D Asp 133/2,97 5,5
Glutamin kislotasi Glu
E
Glu
147/3,22 6,2
V. Musbat zaryadlangan R-guruhlar
Lizin Lys K Liz
146/9,74 7,0
Arginin Arg R Arg
74/10,76 4,7
Gistidin His H Gis
155/7,59 2,1
10
11
Oqsillarda sanab o‘tilgan aminokislotalar turli miqdorda va ketma-
ketlikda uchraydilar. Vaholanki, ba’zi individual oqsillar bu
aminokislotalarning barchasini saqlamasligi mumkin. Ba’zi oqsillarda
ko‘rsatilgan aminokislotalardan tashqari ularning unumlari aniqlangan:
oksiprolin, oksilizin, diyodtirozin, fosfoserin va fosfotreonin:
Oksilizin va oksiprolin biriktiruvchi to‘qima oqsili kollagenda,
diyodtirozin esa qalqonsimon bez gormoni strukturasining asosi
hisoblanadi. Mushak oqsili miozinda L-N-metillizin; protrombin
tarkibida
γ
-karboksiglutamin kislota, glutationperoksidazada
selenotsistein bo‘ladi:
Qator
α
-aminokislotalar, oqsil tarkibiga kirmasa ham modda
almashinuvida muhim vazifalarni bajaradilar, ularga ornitin, sitrullin,
gomoserin, gomotsistein, dioksifenilalanin va boshqalar kiradi.
3. Biologik va fiziologik funksiyasi bo‘yicha aminokislotalar
almashinadigan va almasha olmaydigan sinflarga bo‘linadi.
Almashib bo‘lmaydigan aminokislotalar inson tanasida boshqa
moddalardan sintezlanmaydi. Ular asosan oziq-ovqat tarkibida qabul
qilinadi. Bu sinfga quyidagi 8 ta aminokislota kiradi: valin, leytsin,
treonin, lizin, metionin, izoleytsin, fenilalanin va triptofanlar.
Qisman almashadigan aminokislotalar inson tanasida kam miqdorda
sintezlanadi. Shuning uchun, bu aminokislotalarni inson qisman oziq-
ovqat orqali qabul qilib turishi lozim. Bu aminokislotalarga arginin,
gistidinlar kiradi.
12
Almashinadigan aminokislotalar inson tanasida yetarli darajada
uglevod va boshqa aminokislotalar metabolitlaridan sintezlanadi. Bu
aminokislotalarsiz inson tanasida biokimyoviy jarayonlar uzoq vaqt
buzilmaydi. Bularga glitsin, alanin, serin, sistein, prolin, sistin, asparagin
va glutamin kislotalar kiradi.
Aminokislotalar kimyoviy jihatdan amfoter
elektrolitlar
deyiladi. Suvda eriganda eritmada dipol va gidrat qobiq
hosil qiladi.
Glitsindan boshqa hamma aminokislotalar optik faol moddalar
bo‘lib, ular D, L-izomer holida uchraydi. Aminokislotalarning D va L
izomerlari fazoviy izomer bo‘lgani sababli moddaning ko‘zgudagi
ko‘rinishiga o‘xshash bo‘ladi.
D-qatordagi aminokislotalar oqsil tarkibida uchramaydi. Ular
antibiotik va bakteriya tarkibidan topilgan.
Hozirgi paytda aniqlanishi bo‘yicha, barcha oqsillar molekulasida
ayrim aminokislotalar ko‘p miqdorda uchraydi. Masalan, prota’minda
85% – arginin, fibrinda – 50% glitsin, kollagenda prolin, oksiprolin va
lizinlar ko‘p miqdorda bo‘ladi. Biokimyoda aminokislota atamalarini
qisqartirib birinchi uch harfi bilan yozish qabul qilingan. Masalan: ala,
gli, tri, liz, gis va hokazo.
|
| |
