56
kengayuvchi yuklanish namunasi cho‘ziladi (1-rasm). YOrilish hosil bo‘lgach,
cho‘zilish namunasida kauchuk “Techyot” yuklanishda ortinish lahzasi sodir
bo‘ladi. Tabiiy kauchukning mustahkamlanish chegarasi katta emas, atigi 0,3-0,5
Mn/ t
2
(3-5 kg/ 2sm
2
) ni tashkil qiladi.
To‘ldirilmagan yumshoq rezina kengayishida
vulkanizatsiyalangan rezina
aralashmasi kauchuk, oltingugurt, tezlatgich tuzilmasida yorilish 12-14 Mn/ t
2
(120-140 kG/ sm
2
) ga teng.
Kauchuk va rezinaning belgilangan kengayishi ularning molekula tuzilishiga
bog‘liq. Uzun ipsimon kauchuk molekulasining chiziqli zanjiri 109
0
burchak ostida
joylashganligini sababli u eguluvchanlik va buralishxususiyatiga ega. Massa
materialidagi molekula chigal va burama ip shaklida joylashgan.
Kauchuk yoki
rezina namunasiga qo‘yilgan ichki kengayishi kuchining yo‘nalishi molekulaning
shu yonbosh qismiga tushadi va bu kuch ularning tekislanishiga yo‘naltiradi.
Rezina materiallarining mustahkamligi vulkanizatsiya darajasiga bog‘liq.
Vulkanizatsiya maromiga etmaganda yoki vulkanizatsiyasi oshib ketgan
rezinalarda kengayishidagi mustahkamlik chegaralangan bo‘lashi
bilan birga,
harorat rezina mustahkamligiga ta’sir etuvchi faktor bo‘lib qoladi. Haroratning
oshishi bilan rezinaning mustahkamlik chegarasi pasayadi. Bu rezina molekulaning
maxsus qurilishi bilan tushintiriladi, haroratning ko‘tarilishi
bilan rezina
molekulasi uglerod atomining tebranma aylanishdagi issiqlik chastotasi oshadi va
kengayishdagi molekulaning tekislanishi engillashadi. Bu sharoit molekulaning
kuchini suslashtiradi
va rezina yumshab, o‘zining qoyishqoqligini qisman
yo‘qotadi hamda oz miqdordagi yuklanishda buziladi. Avtomobil harakatida
g‘ildirak g‘ilofi qizib,
uning mustahkamligi kamayadi, gazlama va rezina
qatlamlari o‘zaro adgezion aloqasi yopishqoqligi sustlashadi,
bu esa karkasning
qatlamlanishiga va breker qatlamini protektorgacha olib keladi.
Jarayoning qizishiga havo harorati, g‘ildirakdagi yuklanish,
avtomobil
harakatining tezligi va yo‘l relefi ta’sir qiladi.
57
Haroratning tushishida uglerod atomi tebranishining sustlashadi, molekula
tekislanishi qiyinlashadi va rezina o‘zining elastikligini yo‘qotadi, bu jarayon avval
qattiq, keyin shiddatli bo‘lib – u keinchalik muzlaydi.
