51
3-BO‘LIM.
REZINA MATERIALLARI
3.1.Avtomobil konstruksiyasida rezina materiallarning tutgan o’rni.
Avtomobilsozlikda 200ga yaqin detallar rezina materiallaridan (kamera,
pokrishka, tasma, transporter lenta, shlanglar) tayyorlanadi. Zamonaviy yuk
avtomobili 200 dan 500 gacha rezina detallariga ega, bu esa 500-800 kg og`irlikni
tashkil etadi. Rezina materiallarining sifati avtomobil xarakatining ishonchligini
va boshqa ekspluatasiya sifatlariga bog`liq. Avtomobil loyihasi rivojlanishi bilan
uning ishlash sifati ortib boradi, uzoq vaqt chidamliligi,
mustahkamligi, komforti
va xavfsizligida rezina texnikasining qo`llanilishi avtomobil sohasida keng
qo`llanib, uning soni va xillari ortmoqda. Rezina mahsulotlarining narxi
avtomobilning umumiy bahosiga qaraganda 10-40% gacha tebranadi.
Yuqori egiluvchanlik natijasida tebranishning yutish uslubi, zarb og`irligi,
issiqlik o`tkazuvchanligi, yaxshi mexanik mustahkamligi va ishqalanib yeyilishga
yuqori qarshilik ko`rsatishi, cho`ziluvchanligi, gaz va suvni o`tkazmasligi,
yengiligi va boshqa ijobiy xususiyatlarga ega bo`lganligi sababli - rezinadan
avtomobil detallarini tayyorlashda asosiy material sifatida foydalanilmoqda.
Rezina materiallaridan avtomobilsozlikda– shlanglar, tasmalar, oziqlantirish,
isitish,
shamollatish, generator, kompressor, suv nasosi vtulkalari va boshqa
detallarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Avtomobilsozlikda rezina materiallaridan
foydalanishda avtomobilning ishlash xususiyatini oshiradi, xususan urilish va
tebranishni
kamaytiradi, shovqinni pasaytiradi, avtomobil kuzovi harakat tezligini
ko`taradi va yurish komfortini yaxshilaydi.
Avtomobil shinalari va rezina buyumlarini ishlab chiqarishda paxta pili,
vizkoza
gazlamalari, kapron iplari, tabiiy va suniiy tolalar ishlatiladi. Avtomobil
harakatida pnevmatik shinalar kuchli qiziydi va qoplamaning ichki qatlam ichida
harorat 170
0
C gacha boradi. Paxta ipli tolalar 120
0
C
haroratda buziladi, bundan
52
tashqari namlangan paxta ipli tolalar chiriydi va quriganda yirtiladi, ya’ni mo‘rt
holga keladi. Bu tolalarning cho‘zilish mustahkamliligi 25 – 35 kg/sm
2
atrofida
bo‘ladi. Odatda ular rezina bilan yaxshi ilashishadi va monolit hosil qiladi.
Yuqori malekulyar birikmalardan olinadigan kapron tolalar chirimaydi,
ishqalanishga chidamliligi hamda issiqbardoshligi yuqoridir. Kapron tolalarning
avtotraktor shinalari ishlab chiqarishda qo‘llanilishi kauchuk sarfini 15% gacha
kamaytiradi va shinalarning ishlash muddatini 30 40 % gacha oshiradi.
Pnevmatik shinalar va boshqa avtotraktorning rezina mahsulotlari ishlab
chikarishda kapron
tolalardan foydalaniladi, ammo kupincha kordli gazlamalar
ishlatiladi. Shinalar avtomobillarni ekspluatatsion sifatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ta’sir ko‘rsatuvchi, ularni yumshoq yurish, tormozlanish tavsiflarini ta’minlovchi
eng muhim va qimmat elementlardan biri hisoblanadi.
Foydalaniladigan shinalarning tuzilishiga qarab, avtomobilning yonilg‘i sarfi
sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Shinalarning texnik holati ko‘rsatkichlariga
va ekspluatatsiya qoidalariga rioya qilmaslik, yonilg‘i sarfini 15% gacha va bu
yo‘l-transport hodisalari ro‘y berishi ehtimolligini ikki barobarga oshiradi.
Shinaning asosiy elementi karkas hisoblanadi, uni kord matosidan (yigiruv,
sun’iy tola, po‘lat sim, oynali tola va h.k.) tayyorlanadi. Karkasning qiymati shina
qiymatining 60% ini, protektor esa 5-7% ini tashkil qiladi.
Karkasning uzoq ishlash muddati protektornikiga nisbatan 2-3 barobar ortiq,
shuning uchun protektor edirilganda, uning o‘rniga
yangi protektor yopishtirib
shinani qayta tiklash maqsadga muvofiq. Shinalar mo‘ljallangan vazifasiga qarab
quyidagi turlarga bo‘linadi: engil avto-mobillar va ularning tirkamalari uchun,
engil yuk ko‘tarish qobiliyatiga ega bo‘lgan yuk ko‘taruvchi avtomobillar uchun,
mikroavtobuslar uchun, yuk avtomobillari va ularning tirkamalari uchun,
avtobuslar va troleybuslar uchun.
Protektor yuzasi chizgilari yo‘l uchun, hammabop va qishki bo‘lishi
mumkin. Qishki turdagi protektorlar sirpanishga qarshi ignachalar bilan
ta’minlanadi. Belgilangan sharoitga moslanmagan shina protektorlari chizgilarini
qo‘llash avtomobilning
harakat havfsizligini, shinaning ishlash muddatini
53
pasaytiradi, yonilg‘i sarfini oshiradi, avtomobil chiroyini buzadi. Protektorni
tayyorlashdagi rezina aralashmasining tarkibi va uning chizgisi shinaning ishlash
davrini aniqlab beradi.
Yengil avtomobillardan shinani yechib olishning asosiy sababi, uning
protektorini
chegaraviy
qiymatgacha
yedirilishidir.
Yuk
avtomobillarida
ekspluatatsiyadan chiqarilgan shinalarning 60-70%i
shikastlanishlar natijasida
hisobdan chiqariladi.
