115
materialga mustahkam biriktiriladi. Ular bilan sovuqiayin ham, issiq holda ham
biriktirish mumkin.
5.6. Kauchuklar asosidagi yelimlar.
Rezinalarni o‘zaro (masalan, avtomobil kameralarini ta’mirlashda),
shuningdek rezinani shisha, metall va boshqa
materiallarga biriktirishda
sovuqiayin qotadigan rezina yelimlaridan (BKP-15, 16, 17, K/1M-1,4508 va
boshqalar) foydalaniladi. Ular tabiiy yoki sintetik kauchuklarni organik
erituvchilarda, ko‘pincha «ra/ioiua» benzinida (benzinning 80-120°C haroratlar
oralig‘ida qaynab bug‘lanadigan tor fraksiyasi) eritib tayyorlanadi. Xona
haroratida yelimlab biriktirish uchun 24 soat kifoya. Lekin sovuqiayin
yopishtirilgan birikmaning mustahkamligi, issiqqa chidamliligi past (60-80°C)
bo‘ladi (BKP-16,17 yelimlarniki 150°C). Qaynoq holda vulkanizatsiyalash
jarayoni 140— 150°C haroratda bajariladi. Bunda
olinadigan birikmalarning
mustahkamligi
ko‘pincha
asosiy
materialnikidan
qolishmaydi.
Vulkanizatsiyalanmaydigan
kauchukdan
tayyorlangan
buyumlarni
po‘lat,
aluminiy, jezga mustahkam yopishtirish uchun qaynoq leykonat yelimidan
foydalaniladi. Birikma 150°C gacha haroratda ishlay oladi. Tayyor yelimni 1,5 yil
saqlash mumkin. Bu yelim elastik, neft mahsulotlari ta’siriga chidamli birikma
hosil qiladi.
O‘z-o‘zidan vulkanizatsiyalanadigan 88N va 88NF1 yelimlaridan amalda
foydalanish qulay (yelim tarkibida vulkanizatsiyalanishni tezlatgich va
faollashtirgich bo‘lga-ni sababli u xona haroratida
bir sutka davomida
vulkanizatsiyalanadi) olingan birikma ancha mustahkam chiqadi. Agar biriktirish
yelimini 50°C gacha qizdirib bajarilsa, birikmaning mexanik mustahkamligi
yanada ortadi. Neft mahsulotlari ta’siriga chidamaliligining pastligi bu
yelimlarning kamchiligidir. Agar kremniyorganik kauchukdan olingan issiqqa
chidamli rezinalarni metallarga biriktirish lozim bo‘lsa, KT-25,KT-30
va boshqa
yelimlarni ishlatish mumkin. Bu yelimlar kremniyorganik smolalar asosida
tayyorlanadi, 200°C haroratgacha bardosh beradi.
116
Yelimlab biriktirish jarayoni sirtlarni ma’lum darajada tayyorlashni talab
qiladi. Mustahkam birikma olish uchun sirtlar bir xil g‘adir-budurlikka ega bo‘lishi
kerak. Buning uchun aluminiy, qalay, keramika, chinni, rezina kartonga jilvir
qog‘oz bilan,
qora metallar, qattiq qotishmalar, ba’zi plastmassalarga pitra bilan
ishlov beriladi. Yog‘och buyumlar egov bilan tozalanadi. Ba’zi metall va
qotishmalar (aluminiy, magniy, mis, xromlangan buyumlar) uchun sirtlarni kislota
yoki ishqorli vannalarda xurushlashga va boshqa operatsiyalarni bajarishga to‘g‘ri
keladi. Polietilen va ba’zi boshqa plastmassalardan tayyorlangan buyumlarga
sulfat kislota eritmasi bilan ishlov beriladi. YOpishtirishdan oldin detallar benzin,
aseton, yuvish vositalari bilan yog‘sizlantiriladi. Yelimlab biriktirilgan detallar
ta’mirlanayotganda ulardagi eski yelimni qirib tashlash zarur.
Bo‘yalgan sirtlar yuvish vositalari bilan yuviladi va jilvir qog‘oz bilan
ishqalanadi (kuch tushmaydigan konst-ruksiyalarning sirtlari) yoki bo‘yoq qatlami
butunlay qirib tashlanadi. Tayyorlangan sirtga yelim, odatda, cho‘tka bilan
kamdan kam hollarda pulverizator yoki shpatel bilan yelim pastalari surtiladi. Bu
jarayonni mexanizatsiyalashtirish uchun ko‘pincha yelim surtadigan jihozlardan
foydalaniladi.
Odatda, biriktiriladigan sirtlar va yelim pardasining issiqdan chiziqli
kengayish koeffitsienti turlicha bo‘ladi. Shu sababli yelimni sirtga mumkin qadar
yupqa qilib surtish zarur. Faqat shundagina birikma mustahkam chiqadi.
Yelim
pardasining qalinligi 0,25 mm dan oshmasligi kerak.
Yopishqoq lentalardan foydalanish sohasi ancha kengaya-di: ular
izolyasiyalarni ta’mirlashda, metallarni korroziyala-nishdan saqlashda, sirtlarni
bo‘yash yoki galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatiladi. Bundan tashqari, ular
buyumlarni markalashda, o‘rashda ham ishlatiladi. Lentalar qog‘oz, sel-lofan,
polietilen, lavsan, polivinilxloriddan tayyorlanadi va ullarga yelim surtiladi.
Ularning afzalligi shundaki, deyarli barcha sirtlarga yaxshi yopishadi, yopishtirish
uchun maxsus uskuna talab qilmaydi. Tayyor holda chiqariladi.
