Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari reja: Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati
BUXGALTERIYA HISOBINING REGISTRLARI VA SHAKLLARI
Reja:
1.Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyati.
2.Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi.
3.Buxgalteriya hisobi registrlaridagi xato yozuvlarni tuzatish tartibi.
4.Buxgalteriya hisobining shakllari: memorial-order, Bosh jurnal, jurnal-order, informatsion
Texnologiyalarga asoslangan va soddalashtirilgan shakl.
Tayanch so‘z va iboralar:bosh daftar, bosh jurnal, dastlabki hujjatlar, memorial-order, tizimli yozuv,
Xronologik yozuv, xo‘jalik muomalalari, buxgalteriya hisobining
registrlari, buxgalteriya jurnali.Buxgalteriya hisobi registrlari haqida tushuncha va ularning ahamiyatiBuxgalteriya hisobi korxonalar
Faoliyatini yoppasiga, uzluksiz hisobini olib borar ekan, bunda hujjatlashtirish ahamiyati yuqoridir.
Kuzatish natijasida olingan ma'lumotlar dastlabki hujjatlarda aks ettirilib boriladi, so‘nggra shu dastlabki
Hujjatlar xar tomonlama tekshirilib, buxgalteriyaga qabul qilib olinadi.
Tekshirib qabul qilib olingan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi.
Tabiiyki, bu buxgalteriya provodkadari ham hujjatlashtirilishi shart. Buning uchun buxgalteriya hisobi Registrlaridan foydalaniladi.Demak, buxgalteriya hisobi registrlari – hisob yozuvlarini (buxgalteriya provodkalarini) aks ettirishga Mo‘ljallangan jadvallardir.
Buxgalteriya hisobi registrlari – jurnallar, vedomostlar, kitoblar, tasdiqlangan blankalardir. Hisob Registrlarining ahamiyati shundaki, ularga schyotlarga tegishli ko‘rsatkichlar aks ettiriladi,
Umumlashtiriladi, oy oxiriga qoldiqlar aniqlanadi va umuman, xo‘jalik mablag‘lari va ular tashkil topish Manbalari bilan bog‘liq ma'lumotlar aks ettirib boriladi.
Hisob registrlari ma'lumotlari oy oxirida umumlashtirilib, korxona balans va hisobotlarini tuzishda asos
Hisoblanadi. Demak, hisob registrlaridagi ma'lumotlarning nechoglik o‘z vaqidada to‘g‘ri va aniq
Rasmiylashtirilishi nafaqat korxonaning o‘ziuchun, balki uning balans va hisobotlaridan foydalanuvchilar
Uchun ham ahamiyatli ekan.
Korxonalar buxgalteriya balans va hisobotlaridan esa quyidagilar foydalaniladilar:
Korxonaning ichki boshqaruvi,Bank muassasi,Soliq inspeksiyasi,Yuqori tashkilot,Kreditorlar,Aksiyadorlar Va boshqalar.
Buxgalteriya hisobi registrlarining turlari, ularni yuritish tartibi
Buxgalteriya yozuvlarining turliligi, hajmi har xilligidan kelib chiqib, ular aks ettiriladigan hisob registrlari ham turlichadir.
Hisob registrlari turlari o‘rganilayotganda, ularni quyidagi xususiyatlariga e'tibor bermok kerak:Tashqi
Ko‘rinish,Ularda aks etiriladigan yozuvlarning turliligi,Ma'lumotlarning hajmi,Hisob registrlari tashqi
Ko‘rinishi xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha turkumlanadi,Daftarlar (kassa daftari, «bosh
Daftar»),Kartochkalar.Ko‘p ustunli kartochkalarning yana biri sifatida «Asosiy ishlab chiqarish» xarajatlari
Hisobi uchun yuritiladigan kartochkani misol sifatida keltirish mumkin.
Kartochkalar maxsus kartotekalarda saqlanadi. Kartotekaga kartochkalar joylashtirilayotganda moddiy
Javobgarligi joylangan o‘rni va boshqa xususiyatlariga ahamiyat berib, guruhlarga ajratilgan holda Qo‘yiladi.
Buxgalteriya hisobi registrlari yozuv turlariga ko‘ra 3 xil bo‘ladi:Xronologik hisob registrlari.
Tizimli hisob registrlari.Kombinatsiyalashgan registrlar.
Xronologik hisob registrlarini o‘ziga xos xususiyati shundaki,, undagi yozuvlar xronologik tartibda aks
Ettirilib boriladi. Bu yozuvlar orqali jarayonning qisqacha mazmuni, sodir bo‘lgan muddati va summasini
Xronologik tartib aks ettirib boriladi. Masalan, «Jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali» xronologik hisob
Registriga misol bo‘lib, u hisobning memorial-order shaklida qo‘llaniladi.
Tizimli hisob registrlari jarayonlarni ma'lum bir belgilari bo‘yicha tizimlashgan (guruhlashgan) holda aks
Ettirilishi bilan xususiyatlidir. «Bosh daftar» tizimli hisob registrlariga misol bo‘ladi.
Ushbu registrdan XV asr oxirlarida ikki yoqlamayozuv usuli vujudga kelganidan boshlab foydalanish yo‘lga Qo‘yilgan.
Buxgalteriya daftarlari bir yilga mo‘ljallangan bo‘lib, hamma betlari raqamlanadi, bosh buxgalter imzosi Bilan tasdiqlanadi.
Oxirgi varaqning orqasida bosh buxgalterning imzosi bilan tasdiqlangan holda quyidagi yozuv aks
Ettirilgan bo‘lishi zarur.
Buxgalteriya daftarida korxona xo‘jalik mulklarini aks ettiradigan schyotlar uchun betlar ajratiladi. Sintetik
Schyotlar uchun tegishli analitik schyotlar ochilgan bo‘lsa, bosh daftarda
betlar ajratilayotganda e'tiborga
Olmoq zarur.
Masalan, savdo korxonasini chakana savdodagi tovarlari 2920 sintetik schyotida yuritiladi. Aytaylik, shu
Savdo korxonasiga qarashli 3 ta magazin mavjud. Bunday holatda bosh daftarda xar bir moddiy javobgar
Shaxs uchun alohida varaqlar qoldirilishi va umumiy tovarlar hisobi aks ettirilishi uchun ham varaqlar
Ajratilgan bo‘lishi zarur.
Buxgalteriya daftarida mundarija ham bo‘lib, unda hisobi yuritiladigan schyotlarning aks ettiriladigan
Varaqlari tartib raqami ko‘rsatilgan bo‘ladi.
Buxgalteriya hisob registri daftarning boshqa registrlardan afzalligi quyidagilardan iborat:
Hisob ma'lumotlarining bir registrda mujassamlashganligi;
Buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligini oshishiga halaqit beradi. Birinchidan,daftardan galmagaldan foydalanish natijasida vaqt yo‘qotiladi;
Ikkinchidan, buxgalteriya daftarining hajmi katta bo‘lib, tegishli varaqni topib, undan foydalanishni sekinlashtiradi.
Buxgalteriya daftarlarining hamma varaqlari ham hamma vaqt foydalanilaverilmaydi. To‘ldirilmagan
Varaqlar esa kelgusi hisobot davri uchun foydalanilmaydi va hisob registrlari bilan bog‘liq xarajatlarni
Oshishiga olib keladi.
Buxgalteriya daftarlari bir hisobot yili uchun mo‘ljallangan.
Buxgalteriya registrlari ulardagi yozuv turiga ko‘ra, kombinatsiyalashgan shaklda ham bo‘ladi.
Kombinatsiyalashgan buxgalteriya registrlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda xronologik va
Tizimli yozuvlar birgalikda aks ettiriladi. Bunday registrlarning afzalligi quyidagilardan iborat:
Hisob ishlari ixchamlanadi.
Buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladigan registrlar miqdorini qisqartiradi.
Xronologik va tizimli yozuvlar umumlashtirilgan va kombinatsiyalashtirilgan hisob registrlariga jurnalorder misol bo‘ladi.Buxgalteriya hisobi registrlari ularda aks ettiriladigan ma'lumotlar hajmiga ikki turga Ajratiladi.
1.Sintetik registrlar.
2. Analitik registrlar.
Sintetik registrlar sintetik hisob ma'lumotlarini aks ettirishga mo‘ljallangan bo‘lib, ularga bosh daftar,
Jarayonlarni ro‘yxat qilish jurnali, jurnal-orderlar va boshqalar misol bo‘ladi.
Analitik registrlar analitik hisob ma'lumotlarini rasmiylashtirishda qo‘llanilib, ularga «Materiallar»,
«Asosiy vositalar», «Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar mashinalar va boshqa mulklar hisobi bo‘yicha
Yuritiladigan kartochkalar misol bo‘ladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati bilan bog‘liq jarayonlar dastlabki hujjatlarda rasmiylashtiriladi. Ushbu
Boshlang‘ich hujjat ham shaklan, ham mazmunan xar tomonlama tekshirilgandan so‘ng, qayta ishlanadi.
Dastlabki hujjat ma'lumotlari asosida, buxgalteriya registrlari to‘ldiriladi.
Ba'zi vaqtlarda buxgalteriya registrlari ijroiya varaqlari asosida ham rasmiylashtiriladi. Bunday holatlarga
Da'vogar yuzasidan hisoblashish, xodimdan aliment summasini ushlab qolishlar, xodimni bankdan olgan
Kreditlari yuzasidan ushlovlar uchun asos bo‘ladigan qonuniy kuchga ega bo‘lgan sud qarorlari, bank
Bilan xodim o‘rtasida tuzilgan shartnomlar misol bo‘ladi.
Buxgalteriya registrlari qanday dastlabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilmasin quyidagi talablarga rioya
Etish zarurdir:
Dastlabki hujjatlarni tegishli blankaga rasmiylashtirilganligi:
Dastlabki hujjat hamma rekvizitlari andozaga javob berishi:
Ko‘rsatkichlar arifmetik to‘g‘ri hisoblangani:
Dastlabki hujjatlarda rasmiylashtirilgan xo‘jalik jarayonlari iqtisodiy mazmunligi va qonuniyligi:
Tekshirib, qayta ishlangan dastlabki hujjatlar asosida buxgalteriya registrlarini o‘z vaqidada va to‘g‘ri Rasmiylashtirish:
Buxgalteriya registrlari ma'lumotlari asosida buxgalteriya balansi va hisobotni tegishli ko‘rsatmalarga
Asosan to‘g‘ri va o‘z vaqidada tuzish:
Hamma talabga javob beradigan balans va hisobot boshqa shakllarini o‘rnatilgan muddatda tegishli joylarga topshirish.
Yuqorida keltirilgan talablardan ko‘rinib turibdiki, buxgalteriya hisobi hisob ishlarini hamma bosqichlari Bir-biriga uzviy bog‘liqdir.
Dastlabki hujjatlarni naqadar to‘g‘ri rasmiylashtirilishi, buxgalteriya registrlari ma'lumotlarini ham to‘g‘ri
Rasmiylashtirilishiga asos bo‘ladi. O‘z navbatida buxgalteriya registrlari moliyaviy hisobotlarni o‘z vaqtida
Va to‘g‘ri ma'lumotlar asosida rasmiylashtirilishiga xizmat qiladi. Bizga ma'lumki, moliyaviy hisobot Shakllari quyidagilardan iborat:Buxgalteriya balansi – 1 shakl;
Moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot – 2 shakl;
Pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot – 4 shakl;
Xususiy kapital to‘g‘risida hisobot – 5 shakl.
Yuqorida keltirib o‘tilgan moliyaviy hisobot hamma shakllari ham korxonalar faoliyatini har tomonlama
O‘rganish, tahlil qilish, nazorat etish, hamda boshqarish uchun xizmat qiladi.Demak, korxona faoliyati Haqida to‘g‘ri xulosaga kelish uchun moliyaviy hisobot ma'lumotlari haqqoniy aks ettirilgan bo‘lmog‘i Zarur ekan.
Buxgalteriya registrlarini ulardagi ma'lumotlarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks ettirishini ahamiyati ham Shundadir.
Buxgalteriya registrlariga tegishli ma'lumotlarni aks ettirishni oldiga qo‘yilgan talablarni sanab utdik. Shu
Talablarga javob berish uchun esa quyidagi vazifalar bajarilmogi kerak.
Dastlabki hujjatlarni har tomonlama tekshirish.
Buxgalteriya registrlari bilan to‘liq ta'minlanish.
Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshlang‘ich qoldiqlarini to‘g‘ri aks ettirib chiqish.
Buxgalteriya provodkalarini hisob registlariga tegishli tartibda o‘z vaqtida yozish.
Buxgalteriya registrlariga hisobot davri boshida boshlang‘ich qoldiqlar aks ettirilganda, oldingi hisobot
Davri uchun ohirgi qoldiq ko‘rsatkichlari olinadi. Ushbu boshlang‘ich qoldiq summalari tegishli
Buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirilayotganda, ularning tagiga chiziq chiziladi. Bunday chiziq
Tortilishiga sabab, hisobot davri davomida aks ettirilgan oborot summalari bilan boshlang‘ich qoldiq
Summasini xatolik bilan qo‘shib yuborilmaslik.Buxgalteriya registrlarida yozuvlar aks ettirilayotganda,
Xuddi dastlabki hujjatlarga qo‘yilgan talablarga rioya etish zarur. Yozuvlarni aks ettirish talablari shundaki, Siyohli, ruchkalardan, kimeviy qalamlardan, yozuv mashinkalardan foydalanish zarur.
Oddiy rangli qalamlardan foydalanish esa, ta'qiqlanadi bu bilan yozuvlarni o‘zgartirish oldi olinadi,
Yozuvlarni uzoq vaqt saqlanishi ta'minlanadi.
Yozuvlarni buxgalteriya registrlarida qanday usulda aks ettirishga ko‘ra, mashinada yozish va qo‘lda
Yozishga bo‘lish mumkin.
Mashinada yozish deganda, yozuv mashinalari, elektron hisoblash mashinalari yordamida buxgalteriya
Registrlarini rasmiylashtirish tushuniladi.
Buxgalteriya registrlaridagi yozuvlar ulardan necha nusxadan rasmiylashtirilishi ko‘ra, bir va bir necha nusxali bóladi.
Bir necha nusxada buxgalteriya hisobi registrlari rasmiylashtirilishida, ularni xar bir nusxasi alohidaalohida rasmiylashtirilishi yoki ko‘chirish qog‘ozlaridan (kopirovka) foydalangan holda rasmiylashtirilishi Mumkin.
Bir necha nusxada yoziladigan hujjatlar, asosan, dastlabki hujjatlar bo‘lib, ularga dalolatnomalar, TTN (tovar-transport nakladnoy)larni, schyot-fakturalarni, nakladnoylarni, to‘lov talabnomasi, to‘lov
Topshiriqnomalarini, shartnomalarni misol tariqasida keltirish mumkin.
Ko‘chirish qog‘ozlari yordamida yozuvlarni aks ettirish orqali xato yozuvlar kamayishiga, hisob ishlarini
Tezlashishiga va oqibat natijasida buxgalteriya xodimlari mehnat unumdorligi oshishiga erishiladi.
3. Buxgalteriya hisobi registrlaridagi xato yozuvlarni tuzatish tartibi
Buxgalteriya hisob registrlariga ko‘rsatkichlar aks ettirilayotganda, e'tiborsizlik, ma'suliyatsizlik,
Tajribasizlik oqibatida xato yozuvlar yozilishi mumkin.
Xato yozuvlar aks ettirilgani quyidagi holatlarda aniqlanishi mumkin.
Xato yozuv faqat bir registrlarda aks ettirilgan.
Xato yozuv noto‘g‘ri buxgalteriya provodkasi natijasida vujudga kelgan.
Buxgalteriya provodkasi to‘g‘ri, ammo aks ettirilgan summa ko‘p yoki kam yozilgan.
Xato yozuvni yuqorida keltirilgan qaysi holatlardan birida aniqlanganiga ko‘ra tuzatish yozuvlari amalga Oshiriladi.Xatoni tuzatishni quyidagi usullari mavjud:
«Korrektura» usuli.«Qizil storno» usuli.«Qo‘shimcha yozuv» usuli.
«Korrektura» usulidan xato yozuv faqat bir hisob registrida mavjudligi aniqlangan holatda
Foydalaniladi.«Korrektura» usulini mohiyati shundaki, xato yozuv ustidan ingichka chiziq tortilib, uni
Yoniga to‘g‘ri yozuv yoziladi, hamda bu xaqda xato yozuvni to‘g‘rilagan javobgar shaxs yoki bosh
Buxgalter muddatni ko‘rsatib, imzo qo‘yadi.
Masalan: «Materiallar» hisob schyotini debeti bilan buxgalteriya hisob reestriga 40050 so‘m o‘rniga,
40000 so‘m yozilgan
40000 (14.03.13) «to‘g‘rilanganligiga ishonilsin» (imzo).
«Qizil storno» usulidan buxgalteriya provodkasi noto‘g‘ri berilganida, yoki ko‘p summa aks ettirilganida Foydalaniladi.
«Qizil storno» usuli yordamida xato yozuv qizil rangli siyoh orqali to‘g‘rilanadi. Ya'ni qizil rangda yozilgan
Raqam, shu raqam yozilgan oborot jami summasidan ayirilishi kerak.
Qizil siyohdagi yozuv aks ettirib, xato yozuv to‘g‘rilanganidan so‘ngra, to‘g‘ri buxgalteriya provodkasi
Hisob registrlariga yozib qo‘yiladi.
«Qizil storno» usuliga misolni keltirish orqali talabalarni, ushbu usul mohiyati bilan yaqindan
Tanishtiramiz.
Masalan: «Asosiy ishlab chiqarish» uchun ombordan material berildi 60000 sum. Ushbu jarayon uchun buxgalteriya provodkasi quydagicha bóladi.
Debet «Asosiy ishlab chiqarish» 60 000
Kredit «Materiallar» 60 000
Buxgalteriya xodimi tomonidan esa, hisob registrlariga 600 000 so‘m aks ettirilgani aniqlandi.
Xato yozuvni bir «O» raqamini o‘chirish orqali to‘g‘rilash mumkin emas. Demak, «qizil storno» usulidan
Foydalanishga to‘g‘ri keladi.
600 000 -540 000 = 60 000
Buxgalteriya hisob registrlariga 540 000 so‘m ortiqcha yozilganligi sababli, 600 000 dan 540 000 ayirilishi
Shart. Sxema ko‘rinishida sintetik schyotlarga taalluqli buxgalteriya hisob registrlaridagi yozuvlar
Quyidagicha aks ettiriladi.
Dt “Materiallar” Kt Dt “Asosiy ishlab chiqarish” Kt
600 000 600 000
40 000 540 000
Aksincha, yozilishi kerak bo‘lgan summadan kam summa yozilgani aniqlansa, «qo‘shimcha yozuv»
Usulidan foydalaniladi.
Masalan, xodimlarga hisoblangan ish haqidan daromad solig‘i ushlab qolindi 170 000
Xo‘jalik jarayoni buxgalteriya hisob registrida quyidagi buxgalteriya provodkasi asosida aks ettiriladi:
Debet «Xodimlar bilan mehnat haqi « yuzasidan hisob-kitob.
Kredit «Byudjet bilan hisob-kitob»
Xato yozuv orqali yuqoridagi schyotlar uchun yuritiladigan buxgalteriya hisob registriga 170 000 soni
O‘rniga 120 000 soni yozilgani aniqlandi. 170 000 – 120 000 = 50 000
Xato yozuv to‘g‘rilanishi uchun 50 000 qo‘shimcha yozuv aks ettirilishi kerak.
Materiallar qiymatida farqlar ijobiy yoki salbiy bo‘lishiga ko‘ra tegishli schyotlarga «qo‘shimcha yozuv»
Yoki «qizil yozuv» usuli orqali aks ettiriladi.
4. Buxgalteriya hisobining shakllari: memorial-order, Bosh jurnal, jurnal-order, informatsion
Texnologiyalarga asoslangan va soddalashtirilgan shakl
Korxonalar faoliyati hisobi yuritilar ekan, bunda bir necha buxgalteriya hisob shakllaridan foydalanadi.
Korxonada qo‘llaniladigan hisob shakllarini tanlash quyidagi omillarga bog‘liq bo‘ladi:
Korxona hisob ishlarini hajmi ko‘p yoki kamligiga;
Korxona buxgalteriya xodimlarining malaka va tajribalariga va xakozo. Korxonada qaysi hisob shakli
Qo‘llanilishidan qat'iy nazar, O‘zbekiston
Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonuniga to‘liq amal qilinishi shart.Buxgalteriya Hisobi shakllari quyidagi turlarga bo‘linadi:
Memorial order shakli
Bosh davtar shakli
Jurnal order shakli
Elektron-avtomatlashtirilgan shakl
Buxgalteriya hisobi shakllari bir biridan quyidagi xususiyatlariga ko‘ra farqqiladi:
Shakldagi registrlarning soni, vazifasiga ko‘ra.
Registrlar tashqi ko‘rinishiga ko‘ra.
Registrlarda xronologik va tizimli yozuvlar aks ettirilishiga ko‘ra.
Sintetik va analitik hisob ma'lumotlarini birgalikda yozish tartibiga ko‘ra.
Yozuvlarni yozish tartibi va texnika vositalarning qo‘llash tartibiga ko‘ra.
Memorial – order shakli
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli hozirgi vaqtda kam foydalanib asosan, kichik korxonalarda
Va davlat muassasalarida qo‘llaniladi. «Memorial» so‘zining ma'nosi «xotira yoki esdalik» demakdir.
Memorial – order shakli asosida yuritiladigan buxgalteriya hisobi shaklida hujjatlar qayta ishlanishi va
Hisob registirlarida aks ettirilishi ketma ketligi keltirilgan.
Ushbu buxgalteriya hisob shaklini o‘ziga xos xususiyati shundaki, xo‘jalik jarayonlarning yozish uchun
Sintetik va analitik hisob uchun maxsus jamg‘arma aylanma vedomostlardan foydalanadi.
Buxgalteriyaga topshirilgan dastlabki hujjatlar xar tomonlama tekshirilgach, sintetik va analitik hisob
Maxsus aylanma vedomostlari to‘ldiriladi: bunday jamg‘arma aylanma vedomostlari asosiy vositalar ,
Asosiy vositalarning; pul mablag‘lari va qo‘yilmalar, ishlab chiqarish zahiralari va tayyor mahsulot; ishlab
Chiqarish xarajatlari, mol etkazib beruvchilar bilan hisoblashish, mehnat haqi yuzasidan hisob kitoblar,
Byudjet bilan, ijtimoiy sug‘urta tashkilotlari bilan hisob kitoblar, mahsulot(ish, xizmat) sotish va boshqa
Schyotlar uchun tashkil etiladi.
Yuqorida keltirilgan vedomostlar va sintetik hisob registrlari asosida memorial orderlar tuziladi.
Memorial – orderda yozilgan ma'lumotlar xar oyda « bosh kitob jurnaliga» tarqatiladi. O‘z navbatida
«bosh kitob» jurnali asosida oborot va qoldiq summalar aniqlanadi, shundan so‘ng, schyotlardagi qoldiq
Summalari tegishli tartibda hisobot boshqa shakllarida yoziladi. « bosh kitob» dagi schyotlar debet
Oborotlari yig‘indisi, ular kredit oborotlari yig‘indisi bilan shuningdek , «order bo‘yicha summalar» qatori
Jami bilan teng bo‘lmogi zarur.
Memorial -order buxgalteriya hisob shaklini quyidagi afzalliklari mavjud:
Hisob jarayonlarini qat'iy ketma-ketligi
Registrlar andozaviy shakllaridan foydalanishni imkoniyati mavjudligi.
Hisob texnikasini oddiyligi va tushunarligi
4. Buxgalteriya xodimlari malakasiga ko‘ra, hisob ishlarini taqsimlash imkoniyatini mavjudligi.Memorialorder shakli yuqoridagi afzalliklarga ega bo‘lishi bilan birga, ba'zi bir kamchiliklarga egadir:
Hisob ishlarini ko‘p mehnatliligi;
Analitik va sintetik hisobni alohida yuritilishi, ya'ni hisobni alohida yuritilishi natijasida sintetik
Hisobdan analitik hisobni orqada qolishi vujudga keladi;
3.Turli hisob registirlarda bitta xo‘jalik jarayonini qayta, qayta yozilishi.
Quyida memorial-order shaklida ishlatiladigan hisob registrlarini keltirib o‘tamiz:
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shakli.
Buxgalteriya hisobi shakllari vujudga kelishi, qo‘llanishi, hisob ishlarini hajmidan, hisob xodimlarini
Malakasidan kelib chiqadi. Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini vujudga kelishi XIX asr boshlariga
To‘g‘ri keldi va hozirgi davrda ham kichik firma va korxonalarda qo‘llanilmoqda. Buxgalteriya hisobining
Ushbu shakli sintetik schyotlar ham qo‘llaniladigan buxgalteriyalarga xosdir. Tabiiyki, kichik firma va
Korxonalar faoliyati doirasi katta bo‘lmaganligi sababli, qo‘llaniladigan sintetik schyotlar miqdori ham kam
Bo‘ladi.Kichik firmalar, ular mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, o‘rtacha yillik ishchilar soni ishlab chiqarish
Tarmog‘ida 10 kishigacha savdo, xizmat va boshqa noishlab chiqarish sohalarida esa 5 kishigacha bo‘lgan
Korxonalar hisoblanadi.
Kichik korxonalar esa mulkchilik shaklidan qat'iy nazar, o‘rtacha yillik xodimlar soni sanoat tarixida 40
Kishigacha, qurilish, qishloq xo‘jalik va boshqa ishlab chiqarish sohalarida 20 kishigacha, fan, ilmiy xizmat
Qilish, chakana savdo va boshqa noishlab chiqarish sohalarida 10 kishigacha korxonalar hisoblanadi.
Kichik korxonalar mustaqil ravishda ishlab chiqarish va boshqaruv, hamda xodimlar soni va faoliyatidan
Kelib chiqib, tegishli organlar tasdiqlagan buxgalteriya hisobi shakllaridan birini tanlaydilar.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklini bir oyda xo‘jalik jarayonlari 100 tadan oshmagan xollarda
Qo‘llash maqsadga muvofikdir.
Buxgalteriya hisobining ushbu shaklida dastlabki hujjat ma'lumotlari Bosh daftar deb ataladigan sintetik
Registrda yuritiladi. Bosh daftarda xronologik va tizimli yozuvlar birgalikda olib boriladi, shuning uchun
Ham kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklida hisob ishlarida qulaylik yaratish maqsadida oy davomidagi
Xo‘jalik jarayonlari reestrini ham yuritish mumkin. Xo‘jalik jarayonlari reestri asosida esa Bosh daftar
To‘ldiriladi
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakliBuxgalteriya hisobini memorial-order shaklida mavjud bo‘lgan
Kamchiliklar, hisob shaklini takomillashtirishni talab etardi. 1940 yillarda buxgalteriya hisobi shaklini talab
Drajasiga ko‘tarish maqsadida olib borilgan ishlar natijasida takomillashgan jurnal-order shakli vujudga
Keldi. 1949 yilda esa, sobiq SSSR Moliya Vazirligi ilg‘or korxonalar buxgalteriya hisobida tajribadan o‘tgan
Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklining me'yoriy hisob registrlarini ishlab chiqdi. Shu hisob registrini
Jurnal-order deb atalishi, ular asosida yuritiladigan hisob shaklining ham jurnal-order shakli deb
Atalishiga asos bo‘ldi.
1960 yil 1 yanvardan qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobining yagona schyotlar rejasiga muvofiq ravishda
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli namunali ravishda ishlab chiqildi. Buning natijasida xo‘jalik
Yurituvchi subyektlar buxgalteriya hisobi printsiplariga o‘zgarishlar kiritildi. Jurnal-order shakliga qadar
Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli qo‘llanilib kelardi.
Buxgalteriya hisobining Jurnal-order shakli boshlang‘ich xo‘jalik ma'lumotlarini guruhlab jamlash
Printsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgalteriya hisobi hamma bo‘limlari bo‘yicha xo‘jalik mulklari va
Jarayonlarini sintetik va analitik hisobi ta'minlanadi.
Hisobot oyidagi dastlabki hujjat ma'lumotlarini tizimlash va jamlash hisobga olinishi kerak bo‘lgan
Mablag‘ va xo‘jalik jarayonlarini ular foydalanishi bo‘yicha aks ettirish imkoniyatini beruvchi hisob
Registrlarida olib boriladi. Demak, memorial-orderlarni tuzish zaruriyati kolmaydi. Buxgalteriya hisobining
Jurnal-order shaklida boshlang‘ich xo‘jalik ma'lumotlari to‘g‘ridan to‘g‘ri jurnal-order va yordamchi
Vedomostlarda aks ettirilib boriladi.
Jurnal-order hisob registri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib borishga mo‘ljallangan. Xo‘jalik
Yurituvchi subyektlarning ba'zilarida bir turdagi xo‘jalik jarayonlarining ko‘p sodir bo‘lishi yordamchi
Vedomostlardan foydalanish zaruriyatini tug‘diradi. Oy davomidagi bir xil xo‘jalik jarayoni ko‘p sodir
Bo‘lganligi sababli yordamchi qaydnomada aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa, jamlangan ma'lumotlar
Jurnal-order hisob registriga ko‘chiriladi. Yordamchi vedomostlar bir vaqtda ikki vazifani bajaradi.
Birinchidan, jurnal-orderga ma'lumotlar aks ettrilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob registr
Sifatida ham foydalaniladi.
Yordamchi vedomostlar buxgalteriya hisob obyektlarini guruhlashda ham ahamiyatlidir. Masalan,
Muomala xarajatlarini (savdo korxonalarida), umum ishlab chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish
Korxonalarida) guruhlash zaruriyatida ham yordamchi vedomostlardan foydalaniladi, ularda tegishli
Ma'lumotlar jamlanadi va oy ohirida jurnal-orderda aks ettiriladi.
Ammo, yuqorida ta'kidlaganidek, buxgalteriya hisobining Bosh daftar shaklidan kichik korxonalar foydalanishi u erdagi hisob ishlarini yaxshi olib borilishiga xizmat qiladi
Bosh daftarda yil boshiga xar bir mablag‘ va ular bo‘yicha qoldiqlar aks ettirib chiqiladi. Keyin, jarayon mazmuni qatorida oy davomida xronologik tartibda xar bir dastlabki hujjat asosida xo‘jalik jarayonlari yozib boriladi. Bunda, sodir bo‘lgan jarayonga taaluqli summa, ikki yoqlama yozuv usuliga ko‘ra, korrespondentsiyalangan schyotlar debeti va kreditida yoziladi.
Oy oxirida xar bir schyot bo‘yicha debet va kredit oborotlari aniqlanadi va jami debet va kredit oborotlari jamlanib, ular tengliligi taqqoslash orqali tekshiriladi. Debet va kredit oborotlar yig‘indisi tengligi hisob ishlari to‘g‘ri aks ettirilganligini bildiradi. Debet va kredit oborotlarda aniqlangan summa o‘zaro teng bo‘lishi bilan birga «Tekshiruv summasi» qatoridagi jami summaga ham teng bo‘lishi kerak.
Shundan so‘ng, xar bir schyot bo‘yicha oy ohiriga qoldiq hisoblab chiqiladi. Oy ohiriga aniqlangan qoldiq summalar aktiv schyotlarda debet tomonida, passiv schyotlarda kredit tomonida aks ettirilib, ularning o‘zaro teng bo‘lishi shartdir.
So‘nggra, ushbu aniqlangan qoldiq summalar asosida korxona hisoboti tuziladi.
Yuqorida keltirib o‘tilgan, Bosh daftar schyotini jadval ko‘rinishini, kompyuter sabog‘ini yaxshi egallagan hisobchi «EXCEL»da samarali qo‘llashi mumkin.
Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakliBuxgalteriya hisobini memorial-order shaklida mavjud bo‘lgan kamchiliklar, hisob shaklini takomillashtirishni talab etardi. 1940 yillarda buxgalteriya hisobi shaklini talab drajasiga ko‘tarish maqsadida olib borilgan ishlar natijasida takomillashgan jurnal-order shakli vujudga keldi. 1949 yilda esa, sobiq SSSR Moliya Vazirligi ilg‘or korxonalar buxgalteriya hisobida tajribadan o‘tgan buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklining me'yoriy hisob registrlarini ishlab chiqdi. Shu hisob registrini jurnal-order deb atalishi, ular asosida yuritiladigan hisob shaklining ham jurnal-order shakli deb atalishiga asos bo‘ldi.
1960 yil 1 yanvardan qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobining yagona schyotlar rejasiga muvofiq ravishda buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli namunali ravishda ishlab chiqildi. Buning natijasida xo‘jalik yurituvchi subyektlar buxgalteriya hisobi printsiplariga o‘zgarishlar kiritildi. Jurnal-order shakliga qadar buxgalteriya hisobining memorial-order shakli qo‘llanilib kelardi.
Buxgalteriya hisobining Jurnal-order shakli boshlang‘ich xo‘jalik ma'lumotlarini guruhlab jamlash printsipiga asoslangan. Bu jamlashda buxgalteriya hisobi hamma bo‘limlari bo‘yicha xo‘jalik mulklari va jarayonlarini sintetik va analitik hisobi ta'minlanadi.
Hisobot oyidagi dastlabki hujjat ma'lumotlarini tizimlash va jamlash hisobga olinishi kerak bo‘lgan mablag‘ va xo‘jalik jarayonlarini ular foydalanishi bo‘yicha aks ettirish imkoniyatini beruvchi hisob registrlarida olib boriladi. Demak, memorial-orderlarni tuzish zaruriyati kolmaydi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida boshlang‘ich xo‘jalik ma'lumotlari to‘g‘ridan to‘g‘ri jurnal-order va yordamchi vedomostlarda aks ettirilib boriladi.
Jurnal-order hisob registri yozuvlarni xronologik va tizimli aks ettirib borishga mo‘ljallangan. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ba'zilarida bir turdagi xo‘jalik jarayonlarining ko‘p sodir bo‘lishi yordamchi vedomostlardan foydalanish zaruriyatini tug‘diradi. Oy davomidagi bir xil xo‘jalik jarayoni ko‘p sodir bo‘lganligi sababli yordamchi qaydnomada aks ettirilib boriladi, oy oxirida esa, jamlangan ma'lumotlar jurnal-order hisob registriga ko‘chiriladi. Yordamchi vedomostlar bir vaqtda ikki vazifani bajaradi. Birinchidan, jurnal-orderga ma'lumotlar aks ettrilishiga xizmat qilsa, ikkinchidan, analitik hisob registr sifatida ham foydalaniladi.
Yordamchi vedomostlar buxgalteriya hisob obyektlarini guruhlashda ham ahamiyatlidir. Masalan, muomala xarajatlarini (savdo korxonalarida), umum ishlab chiqarish xarajatlarini (ishlab chiqarish korxonalarida) guruhlash zaruriyatida ham yordamchi vedomostlardan foydalaniladi, ularda tegishli ma'lumotlar jamlanadi va oy ohirida jurnal-orderda aks ettiriladi. Boshlang‘ich xo‘jalik ma'lumotlarini jurnal-orderlarda to‘g‘ri guruhlashni ta'minlash maqsadida schyotlar krediti bo‘yicha korrespondentsiyalari jurnal-order hisob registrida to‘g‘ri yoritilishini ko‘zda to‘tilgan holda maxsus qator ajratish orqali ko‘rsatib o‘tilgan.
Jurnal-order hisob registrlarida schyotlar bo‘yicha oylik, choraklik va yillik hisobotlar uchun zarur ko‘rsatkichlar ro‘yxati uchun maxsus qatorlar ajratilgan.
Buxgalteriya hisobini jurnal-order shakli quyidagi asosiy printsiplarga asoslangan:
Jurnal orderda xo‘jalik jarayonlari aks ettirilayotganda tegishli schyot krediti bo‘yicha debetlanuvchi schyotlar ko‘rsatilgan holda yoziladi;
Iktisodiy va hisob yuritish jihatidan bir-biri bilan bog‘liq schyotlar bo‘yicha jurnal-orderlar mujassamlashgan holda qo‘llaniladi;
Buxgalteriya hisobining Jurnal-order shaklida sintetik va analitik hisob yozuvlari birgalikda olib boriladi deb ta'kidlandi. Ba'zi hisob obyektlari bo‘yicha analitik hisob uchun analitik kartochkalar yuritiladi. Analitik kartochkalar hisob obyektlari miqdori ko‘p bo‘lganda qo‘llaniladi. Masalan, Asosiy vositalar analitik hisobi uchun № AV-6a «Asosiy vositalar inventar kartochlari» yuritiladi. Ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxini aniqlash maqsadida xarajatlar hisobi uchun kartochkalar yoki yuqorida ta'kidlab o‘tilganidek, guruhlovchi vedomostlar ham yuritiladi. Ushbu analitik hisob kartochkalari yuritilganda, ular ma'lumotlari asosida aylanma vedomostlar tuziladi.
Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida qo‘llaniladigan ikki x'isob registri (jurnal-order, yordamchi qaydnoma) dan tashqari zaruriyat bo‘lsa, yana yordamchi hujjat sifatida maxsus ishlab chiqilgan jadvallardan ham foydalaniladi.
Sintetik hisob registri – Bosh kitob va boshqa registrlar asosida balans va hisobot boshqa shakllari tuziladi.
Bosh kitobda xar bir schyot bo‘yicha varaq ajratilib, unda schyotga taalluqli boshlang‘ich qoldiq, debet oborotlari xar bir mos ravishdagi kreditlanuvchi schyotlar bilan birga, hamda kredit oborot umumiy summasi, oy ohiriga qoldiq summasi ko‘rsatiladi.
Bosh kitobda aks ettiriladigan schyotlar bo‘yicha ma'lumotlar tegishli jurnal-order, yordamchi vedomostlardan olinadi.
Demak, jurnal-order ma'lumotlari naqadar to‘g‘ri va aniqligi hisobot tuzish uchun asos hisoblanuvchi. Bosh kitob ma'lumotlarini ham to‘g‘riligini ta'minlaydi.
Jurnal-orderlar xo‘jalik jarayonlarini sintetik hisobini yuritishga mo‘ljallangan bo‘lib, bir schyot kreditda va boshqa schyotlar debetlanishi sifatida shaxmat yozuvidan foydalangan holda yuritiladi. Ba'zi schyotlar, masalan, «Kassa», «hisoblashish» schyotlarini kredit oborotlarini hisobini yuritishga mo‘ljallangan jurnal-orderlardan tashqari, shu schyotlarning debet oborotlarini hisobga olib boruvchi yordamchi vedomostlar ham yuritiladi. Savdo korxonalarida tovarlar hisobini yuritishga mo‘ljallangan «Tovarlar» schyoti bo‘yicha ham xuddi shunday, kredit oboroti hisobi uchun jurnal-order, debet oboroti hisobi uchun yordamchi vedomostlardan foydalaniladi.
Schyotlar debet oboroti uchun mo‘ljallangan yordamchi vedomostlardagi yozuvlar ham kreditlanuvchi schyotlar bilan aks ettiriladi, ya'ni shaxmat yozuvi usulida yoziladi.
Shaxmat yozuvi usulini xususiyati shundaki, yozuv bir marta aks ettiriladi.
Ba'zi schyotlar ular iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga o‘xshash bo‘lganligi sababli, ular hisobi uchun bitta jurnal-order mo‘ljallangan.
Masalan, «Asosiy vositalar», «Asosiy vositalar eskirishi», schyotlari iqtisodiy mazmuni jihatidan bir-biriga o‘xshash bo‘lganligi sababli 13-jurnal-orderdan foydalanilgan holda hisob yuritiladi.
Foydalanishga tavsiya etiladigan asosiy adabiyotlar ro’yxati
Jo’raev N., Abduvoxidov F., Sotivoldieva D. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. Darslik (lotin alifbosida). –T.: 2012 y. 480 b.
Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O’quv qo’llanma./ - T.: G.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 2008.
Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Buxgalteriya hisobi. Darslik.-T.: Sharq, 2004.
Xamdamov B.K., Islomov F.R., Avloqulov A.Z. Moliyaviy hisobot. O’quv qo’llanma./ - T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2008.
Ibragimov A., Ochilov I., Qo’ziev I. Moliyaviy va boshqaruv hisobi –T.: Iqtisod-moliya. 2008 y. 440 b.
Wan Madznah Wan Ibrahim, Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 2014
Qo’shimcha adabiyotlar:
“O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 48 b.
Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining nutqi. \\ Xalq so’zi gazetasi. 2017 yil 16 yanvar, №11.
Gadoev E. Va boshqalar. Buxgalter uchun amaliy qo’llanma: ikki jildlik. Toshkent. NORMA-2010.
Xasanov B.A., Xoshimov A.A., Pardaeva Z.A. “Buxgalteriya hisobi nazariyasi” fanidan mustaqil ta’lim uchun ko’rgazmali o’quv qo’llanma. –T.: Iqtisodiyot, 2012 y. 207 b.
Xolbekov R.O., Maxkamboev A.T., Ergasheva Sh.T., Toshpo’latov A.Sh. Moliyaviy va boshqaruv hisobi fanidan masalalar to’plami. Uslubiy qo’llanma. T.: Iqtisodiyot, 2013. 107 b.
Intermediate Accounting (15th Edition) English, 557 pages, Kieso, Weygandt and Warfield, 2013. http://fayllar.org
|
