-MAVZU.TEXNOLOGIYA VA UNI

14 
"Qobusnoma", Ahmad Yugnakiyning "Hibat ul-haqoyiq", Sa’diyning 
"Guliston", Alisher Navoiyning "Mahbub ul-qulub", Abdulla 
Avloniyning "Turkiy guliston yoxud axloq" va boshqa juda ko’p 
didaktik asarlarning har birini ta’lim-tarbiyaga oid darslik desak 
yangilishmagan bo’lamiz. Mazkur ta'limiy- axloqiy asoslarni 
insonning ma'naviy kamolga yetishida yuksak axloqqa ega bo'lishini 
ilm-fanni egallashi asosidagina amalga oshishi mumkin, degan g'oya 
ilgari suradi. 
Xususan A.Avloniy o'z asarlarda shunday fikrlarni bildirgan edi: 
“Bolaning salomatligi va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmoq, yaxshi 
xulqni o’rgatmoq, yomon xulqdan saqlab o’stirmoq va mehnat 
qilishga undamoq yaxshidir. 
Tarbiya qiluvchi inson – tabibdir. Tabib xastaning kasaligiga 
da’vo qilsa, tarbiyachi – boladagi yaxshi xulqni, poklikni, mehnatga 
layoqatni davolaydi.” 
Xalq og’zaki va yozma ijodiyoti, xalq yodgorlik obidalari 
taraqqiyot jarayonida paydo bo’lgan, rivojlangan qadriyat darajasiga 
ko’tarilgan an’analar, urf-odatlar, rasm-rusumlar, amaliy mehnat 
faoliyatida o’z ifodasini topgan va ularni har tomonlama 
rivovlantirilishida katta ahamiyat kasb etgan. Xalq og’zaki ijodiyotida 
mehnatga oid shakllantirilgan juda ko’p maqollar va iboralar 
namunalariga guvoh bo’lamiz: “Mehnat - mehnatning tagi rohat”, 
“Mehnat qilgan xor bo’lmas”, “Yozgi mehnat – qishki rohat”, “Bir 
yigitga yetmish hunar oz”, “Hunarli kishi xor bo’lmas”, “Ustozidan 
o’tmagan shogird – shogird emas”.
Texnologiya fani pedagogika fanining metodologiyasiga tayanib 
faoliyat yuritadi. Pedagogika fani metodologiyasining yaratilishida 
qomusiy mutafakkirlar va mashhur pedagoglarning o’rni diqqatga 
sazovordir.
 
Al-Xorazmiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Rudakiy, 
Firdavsiy, Alisher Navoiy, Voiz Koshifiy, chex olimi Yan Amos 
Komenskiy, shvetsariyalik pedagog Iogann Genrix Pestaloststi, nemis 
pedagogi Adolf Disterverg, rus pedagogi K.D.Ushinskiy kabilar o’z 
ijodiyotlarida 
pedagogikaning 
metodologik 
asosini 
yaratdilar. 
Shularga ko’ra texnologiya fanining mazmuni, maqsadi, vazifalari, 
tamoyil, uslub va vositalari, har bir inson uchun zarur bo’lgan 
tarbiyaviy ta’sirlar yangicha asosga ega bo’lishi kerak. 

15 
Texnologiya fanining metodologik asosi, maqsad va vazifalari, 
yangi yo’nalishlari, texnologiya fani va tarbiyasining mazmuni, shakl 
va metodlari hamda boshqa qator muammolari va ularga yangicha 
yondashuv milliy istiqlol g’oyalari va milliy mafkura asosida 
yaratilishi muhim. "Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va 
tamoyillar" texnologiya fanining metodologik asosi sanaladi. Dastlab 
“texnologiya” tushunchasiga aniqlik kiritaylik. Bu tushuncha texnika 
taraqqiyot bilan bog’liq holda fanga 1872-yilda kirib keldi va 
yunoncha ikki so’zdan – "texnos" – san’at, mahorat, hunar va "logos" 
– fan so’zlaridan tashkil topib "hunar fani" degani.
Texnologiya va uni o’qitish metodikasi fanining o’qitish 
metodologiyasi: sharq mutafakkirlarining ta’limotlari, O’zbekiston 
Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimining mazmunini belgilab beruvchi 
direktiv-me’yoriy hujjatlar, xususan, O’zbekiston Respublikasining 
«Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi», O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 
qabul qilingan qarorlar, O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta 
maxsus ta’lim vazirligi tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlarda 
ilgari surilgan g’oyalardan iborat. 
 
O’zbekistonda 
mustaqillikni 
saqlab 
qolish 
va 
uni 
mustahkamlashda texnologiya fani va uning metodologik asoslariga 
bevosita bog’langan holda har bir pedagog masalaga ijodiy, 
rivojlanuvchi nuqtayi nazaridan yondashishi zarurdir. Ana shunda 
mazmunan yangilanayotgan zamon talablari asosida shakllanayotgan 
mehnatning yangicha ko’rinishlari-inson ruhiyatiga ta’sir etuvchi 
zamonaviy metodlar asos bo’lgandagina haqiqiy, milliy va zamonaviy 
tarbiyashunoslik faniga aylanishi muqarrar. 
O’zbekiston Respublikasi siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgan 
dastlabki kunlardayoq Respublikada texnologiya fanini tashkil etish 
sohasida tub islohotlarni amalga oshirish, uni yuksak darajada 
takomillashtirish va jahon texnologiya fani darajasiga ko’tarish kabi 
masalalarga alohida e’tibor qaratildi. Ana shu e’tiborning yorqin isboti 
ta’lim sohasidagi, jumladan, texnologiya fani sohasidagi davlat 
siyosatining 
asosiy 
prinsiplari 
hamda 
texnologiya 
fanining 
O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasidagi ustuvor
yo’nalish deb e’lon qilinganligi bilan belgilanadi. 

16 
Texnologiya fani sohasidagi davlat siyosatining asosiy 
prinsiplari quyidagilardan iborat: 
1. Texnologiya ta’limi va tarbiyasining insonparvar, demokratik 
tavsifda ekanligi. Davlatimizda tashkil etilayotgan texnologiya fani va 
tarbiya jarayonida shaxs, uning qadr-qimmati, ma’naviy hamda 
ma’rifiy huquqlarini hurmat qilish, uning iqtidori va qobiliyatini 
namoyish etish uchun imkoniyat yaratish, shuningdek, mehnat 
turlariga bo’lgan xohish-istagi va ehtiyojlarini inobatga olish 
masalalari nazarda tutiladi. 
2. Texnologiya fanining uzluksizligi va izchilligi. Ta’lim 
jarayonida didaktik xarakter kasb etib, o’quvchilarga texnologiya fani 
orqali berilayotgan bilim va shakllantirilayotgan ko’nikma hamda 
malakalarning uzluksiz, doimiy ravishda shakllanishini ta’minlaydi. 
Uzluksiz va izchillik mehnatga oid ma’lumotlar, ushbu fan asoslarini 
o’rganishning tartibga solinishini, avvalgi va keyingi materiallar 
o’rtasida ketma-ketlikni ta’minlashni anglatadi. Har bir o’quv fani 
singari texnologiya fani ham muayyan mantiqiy izchillikda o’qitilishi 
lozim. Mazkur prinsip shu holatni ifoda etishga xizmat qiladi. 
Ma’lumki, ta’limning quyidagi qonuniyatlari mavjud:
- tarbiyalovchi tarbiya qonuni;
- har qanday ta’lim faqat o’qitayotgan, o’qiyotgan va 
o’rganayotgan obyektning ma’lum bir maqsadga yo’naltirilgan o’zaro 
ta’siri yordamida amalga oshiriladi;
- ta’lim faqatgina o’qituvchining faoliyatiga va o’y-fikrlariga 
muvofiq ravishda o’quvchilarning faol faoliyatlari davomida yuz 
beradi;
- o’quv jarayoni o’qituvchi hamda o’quvchining maqsadlari 
muvofiq kelgan holda yuz beradi;
- alohida bir shaxsni u yoki bu faoliyatni o’rganishga yo’llash uni 
ushbu faoliyatga jalb etish orqali erishiladi;
- ta’limning maqsadi, bilim olishning mazmuni va ta’lim 
metodlari orasida doimiy bog’liqlik mavjud bo’ladi;
- ta’limning maqsadi ta’lim mazmunini va metodini belgilab 
beradi. 
Shunga ko’ra texnologiya fanining qonuniyatlari tarkibiy qism 
sifatida ta’lim jarayoniga kiradigan, uning qonuniyatlaridan kelib 

17 
chiqadigan yaxlit pedagogik jarayon bilan keng ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlarning o’zaro aloqalarini tahlil etishdan kelib chiqadi. 
Texnologiya fani tamoyillari - o’qituvchining faoliyatini va 
o’quvchining bilish faoliyati xususiyatini belgilovchi asosiy 
boshlanmalardir. Texnologiya fani tamoyillari o’qituvchi va o’quvchi 
faoliyatining muhim ichki tomonlarini aks ettiradi hamda turli 
shaklda, turli mazmunda va har xil yo’sinda tashkil etiladigan 
texnologiya fanining samaradorligini belgilaydi. Shuning uchun 
texnologiya fani tamoyillari mehnatdan ta’lim berishning ma’lum 
obyektiv qonuniyatlarini o’zida aks ettiradi. 
Texnologiya fani tamoyillari tizimiga: texnologiya fanining milliy 
yo’nalganligi, texnologiya fani va tarbiyaning uzviy bog’liqligi, 
mehnat bo’yicha iqtidorli yoshlarni aniqlash, yuqori darajada bilim 
olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar. Jamiyat talab 
qilayotgan uzluksiz ta’limga tegishli bu qonun-qoidalar, texnologiya 
fanini o’qitish, bilim berish, ya’ni texnologiya fani jarayoniga 
samarali ta’sir ko’rsatadi. 
Mehnat ta’lim tamoyillari maktab, o’quv yurtlari oldida turgan 
ulkan vazifalar asosida belgilanadi. Ular o’zaro bir-biri bilan 
mustahkam bog’liq holda bir tizimni tashkil etadi, har bir darsda 
didaktik tamoyillarning bir nechtasi ishtirok etishi mumkin. Ular 
texnologiya fani oldida turgan asosiy maqsadlarni hal etishga o’z 
hissasini qo’shadi. Ta’lim tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda 
o’quvchilarga mehnat texnologiya fanidan mustahkam bilim berish, 
ularni erkin, mustaqil fikrlay oladigan insonlar qilib tarbiyalashda, 
ta’lim tamoyillarining mohiyatini chuqur anglash va hayotga tatbiq 
etish muhim muammolardan biridir. 
Mehnat sohasida nazariy bilimlarni amaliyot bilan, turmush 
tajribalari bilan bog’lab olib borish mehnat ta’limining yetakchi 
qoidalaridan hisoblanadi. Texnologiya fani va tarbiya sohasidagi 
yutuqlar, eng avvalo, nazariya bilan amaliy ishlarning o’zaro 
bog’liqligiga asoslanadi. Shundagina o’quvchi o’rganayotgan o’quv 
materiallarning tub mohiyatini tushunib yetadi va mustaqil faoliyatda, 
amaliy ishlarda ulardan foydalana oladi. Buning uchun o’qituvchi 
ta’lim jarayonida o’quvchilarning faol ishtirok etishlariga erishmoq 
lozim. Faol ishtirok esa bilimlarni ongli, tushunib o’zlashtirishga olib 
keladi.Texnologiya fanidagi onglilik va faollik o’quvchilardagi 

18 
ko’tarinki kayfiyat, ko’proq bilishga intilish, mustaqil fikrlash va 
xulosalar chiqarishga undaydi. Mehnatga doir bilimlarni ongli va faol 
o’zlashtirish o’qitish jarayonining psixologik tomonlarida o’z 
ifodasini topadi. Texnologiya fanining ilmiyligi tamoyili o’quvchining 
o’quv materialidagi qonuniyatlarni aks ettirishi, tushunishi va 
o’zlashtirishi uchun to’g’ri sharoit yaratish maqsadida zarurdir. 
O’quvchi texnologiya fanida bilimlarni o’zlashtirar ekan, uning 
dunyoqarashi ham, irodasi va axloqiy sifatlari, iymon-e’tiqodi va 
qobiliyati ham o’sib rivojlanib boradi.
Texnologiya fanining tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanishda 
o’qituvchi avvalo, texnologiya darslarini uslubiy jihatdan to’g’ri 
tashkil etishga, o’quv materiallarining mazmuni bilan bog’liq 
tarbiyaviy maqsadlarni aniq belgilashga va bilim olishga qiziqtira 
olishga bog’liqdir. Shu bilan birga, o’qituvchining o’quvchilar 
oldidagi obro’-e’tibori ham muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir. 
Texnologiya fani jarayonini ko’rgazmali tashkil qilish zarur. Ham 
eshitish, ham ko’rsatish orqali o’quv materiallarini idrok qilish, ularni 
ongli va puxta o’zlashtirish, bilimlarni turmushdagi zaruriyatini 
anglab yetishlariga asos soladi, diqqatni barqarorlashtiradi. Shuning 
uchun ko’rgazmali materiallar o’rganilayotgan mavzuning mazmuniga 
mos kelishi, o’quvchining yoshi va bilim darajasiga muvofiqlashgan 
bo’lishi hamda ulardan foydalanishning samarali yo’l va vositalar 
ishlab chiqilgan bo’lishi lozim. 
Texnologiya fanida bilimlar turli yo’l vositalari orqali puxta 
o’zlashtirgandagina, u mustahkam esda qoladi, bu esa o’quv 
materiallarini ongli o’zlashtirishga, nazariya bilan amaliyotni 
bog’lashga, ko’rsatmalikka amal qilishga va bilimlarni takrorlash 
orqali mustahkamlashga bog’liqdir. Texnologiya fanining bosh 
maqsadi esa bilimlarni tizimli va puxta o’zlashtirishdir. 
Texnologiya fani va tarbiyasining maqsadi o’quv ishlarida 
mehnatga nisbatan ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. 
Mazkur maqsadni amalga oshirishda bir qator vazifalarni hal 
etish talab qilinadi. Texnologiya fani va tarbiyasini tashkil etishda hal 
etiluvchi vazifalar ko’p qirrali bo’lib, u o’quvchilarning mehnat 
faoliyatiga amaliy va axloqiy tayyorgarlikning barcha tomonlarini 
qamrab oladi.

19 
Texnologiya fani va tarbiyasini tashkil etishda quyidagi 
vazifalar amalga oshiriladi: 
- 
mehnatning mohiyatini anglatish orqali o’quvchilarga 
mehnatning shaxs kamoloti va jamiyat taraqqiyotidagi rolini yoritib 
berish; 
- inson mehnati hamda mehnat mahsuli bo’lgan moddiy va 
ma’naviy ne’matlarni qadrlash, asrab-avaylashga o’rgatish; 
- mehnat qilishga nisbatan rag’batni, shuningdek, muhabbatni 
uyg’otish; 
- 
o’quvchilarning 
mehnatga 
ijtimoiy 
burch 
sifatida 
yondashuvlarini yuzaga keltirish; 
- mehnat faoliyatini tashkil etishga ongli ravishda, vijdonan 
yondashishni odatlantirish; 
- mehnat faoliyatini jamoa asosida tashkil etish; 
- mehnatga hayotiy zururat, inson faoliyatining asosi sifatida 
munosabatda bo’lish; 
- mehnatni ilmiy asosda tashkil etish borasida mehnat ko’nikmasi 
va malakalarini shakllantirishni yuzaga keltirish; 
- o’quvchilarda mehnatsevarlik xislatini tarbiyalash; o’z mehnati 
samarasidan g’ururlanish tuyg’usini shakllantirish; 
- muayyan kasb-hunar sirlarini o’zlashtirishga erishish va 
hokazolar. 
Yosh avlodning mehnat faoliyati quyidagi yo’nalishlarida 
rivojlantiriladi va tarkib toptiriladi: mehnat o’yindan ajralgan holda 
mustaqil 
faoliyat 
sifatida 
shakllantiriladi; 
mehnat 
faoliyati 
jarayonining 
mohiyatini 
o’zlashtirilishiga erishiladi; mehnat 
faoliyatining turli shakllari vujudga keltiriladi. 
O’quvchilar ta’lim jarayonida va darsdan tashqari sharoitlarda 
mehnatning ijtimoiy jamiyatda tutgan o’rni va rolini, inson kamolotini 
ta’minlash omili ekanligini, shaxsni qobiliyati va iqtidorini mehnat 
jarayonida takomillashib borishini hayotiy misollar yordamida bilib 
olishlari lozim. Texnologiya fani va tarbiyasini tashkil etishda 
bugungi 
kunda 
an’anaviy 
va 
noan’anaviy 
shakllardan 
foydalanilmoqda, xususan, mehnat bayramlari, ishlab chiqarish 
ko’rgazmalari, hashar, “mohir qo’llar” tanlovi, “Quvnoq shahar 
ustaxonasi”, o’quv ishlab chiqarish kombinatlari brigadalari, 
yordamchi xo’jalik, “Yosh radio-texniklar stansiyasi” va ijodiy 

20 
markazlar faoliyati, shuningdek, ustoz-shogird an’analari asosida 
faoliyat olib boruvchi yakka tartibdagi kasb-hunar ta’limi va 
boshqalar. 
Mehnat tarbiyasi to’g’ri yo’lga qo’yilgan ta’lim muassasalarida 
o’quvchilar maktabga kelgan dastlabki kunlardanoq o’zlarining yosh 
va psixologik xususiyatlariga mos mehnat faoliyatiga jalb qilinadilar. 
Bunda ular o’z-o’ziga xizmat qilish borasidagi eng oddiy yumushlarni 
bajaradilar (chunonchi, sinf xonasi ozodaligini saqlash, o’quv 
qurollarini ta’mirlash, kitoblarni yelimlash, o’quv anjomlarini darsga 
tayyorlash va hokazolar). 
Mehnatga ruhiy, axloqiy va amaliy tayyorlash jarayonida 
o’quvchilarda mehnatsevarlik, mehnatni tashkil etish jarayonida 
intizomga bo’ysunish, maqsadni amalga oshirish yo’lida shijoat, 
qat’iyat ko’rsatish, axloqiy-irodaviy xususiyatlar tarbiyalanib boradi. 
Texnologiya fani va tarbiyasini tashkil etishda jamoa asosidagi 
mehnatni uyushtirish muhim masalalardan biridir. Zero, jamoa 
ishtirokida o’tkazilayotgan mehnat jarayonida o’quvchilarda do’stlik, 
o’rtoqlik, o’zaro yordam va hamkorlik, jamoa mehnat samaralaridan 
quvonish kabi xislatlar tarbiyalanib boradi. Shuningdek, ularda 
tashabbuskorlik, tashkilotchilik, mehnatga ijodiy yondashish, jamoa 
manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qo’yish singari axloqiy 
sifatlarning shakllanishiga poydevor qo’yiladi. 
Mehnat jarayonida o’quvchilarda mehnat madaniyatining 
unsurlarini hosil qilib borish muhim talablardan biri sanaladi. Mehnat 
madaniyati - bajarilayotgan ishga ongli munosabatda bo’lish, uni 
ilmiy jihatdan to’g’ri tashkil etilishi (puxta rejalashtirish, vaqtdan 
unumli foydalanish), ish o’rnini ozoda tutish, mehnat (ish) qurollariga 
ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, boshlangan ishni natijalash, uning 
samarali bo’lishiga erishishga yo’naltirilgan faoliyat ko’rsatkichidir. 
Mehnat madaniyati tushunchasi o’zida yana o’quvchining mustaqil 
harakat olib borishini, mehnat qilishi va dam olishini to’g’ri tashkil eta 
olishni ham aks ettiradi. 
Sharq mutafakkirlari ta’limni hech qachon tarbiyadan ajratib 
ko’rishmagan. Albatta, o’quv-tarbiya jarayonini, uni rivojlanishini 
ayricha ko’rib bo’lmaydi. Zeroki, Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov 
so’zlari bilan aytganda: 

21 
"Ta’limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta’limdan ajratib bo’lmaydi – 
bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi." 
Hozirgi zamonda yetakchi olimlar, ilg’or pedagoglar tarbiya 
nazariyasidagi asosiy muammolarni aniqlash uchun quyidagilarga 
e’tibor qaratish lozimligini aytadilar: 
-
tarbiyaviy ish ma’nosini aniqlash; 
-
tarbiya istaklarini tasniflash; 
-
o’quvchilarning ma’naviy ehtiyoji, talabi; 
-
o’quvchilarning yoshi, sinfning umumiy saviyasiga mosligini 
inobatga olish; 
-
o’quvchi bilim saviyasi, mantiqiy fikr doirasining o’sishi, 
tarbiyasiga ta’sirini aniqlash; 
-
o’qituvchining shaxsiy xislatlarini shakllantirish, olib 
boriladigan tarbiyaviy ishlarni tadqiq etish. 
Shunga ko’ra, texnologiya fani va tarbiya jarayonlarining 
ajralmas qismlaridan biri mehnat darsida o’rganiladigan ta’lim 
mazmuni shaxsiy xislatlarini tarbiyalashning katta imkoniyatlariga 
egaligidadir. 
Ayniqsa, bu mazmun shaxs tafakkurini yangi ijtimoiy-iqtisodiy 
sharoitlarida uyg’unlashtirish va yanada yangi yuqori bosqichlarda 
rivojlantirish, axloqiy xislatlarni shakllantirish imkonini beradi. 
Bulardan tashqari, o’quv-tarbiya tizimidagi o’quv, ijtimoiy foydali va 
unumli mehnat, estetika, ta’lim vositalari mehnat, estetik va jismoniy 
tarbiyani amalga oshirish imkoniyatlarini berishini ham qayd etish 
joizdir.
O’qituvchilarning o’quvchi bilan mehnat turlariga oid muloqoti, 
o’quvchilarning dars jarayonida sub’yektiv sifatidagi aktiv faoliyati, 
o’qituvchining o’quvchilar shaxsini shakllanishiga ijobiy ta’sir eta 
olishi bunday imkoniyatlarning yana bir qirrasidir. Shakl va mazmun 
jihatlardan ta’lim va tarbiya metodlari chambarchas bog’lanib ketgan. 
Yuqorida keltirilgan dalillar yana bir marotaba ta’lim bilan 
tarbiyaning ajralmas jarayon ekanligini, o’quvchilarning atrof-
muhitga, fan qonuniyatlariga, axloq, odob qoidalariga munosabati 
bevosita o’quv jarayonida boshlanib, darsdan va maktabdan tashqari 
faoliyatlarda davom etishini ko’rsatadi. Tarbiya jarayoni o’ziga xos 
xususiyatlarga ega. Uning eng muhim xususiyati - aniq maqsadga 
yo’naltirilganligi. 

22 
Zamonaviy talqinda tarbiya jarayoni o’qituvchi va o’quvchi 
(tarbiyachi va tarbiyalanuvchi)lar o’rtasida muayyan maqsadga 
erishishga qaratilgan samarali hamkorlik demakdir. Zero, tarbiya 
jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari 
tashkil etiladi, boshqariladi va nazorat qilinadi. Yagona maqsad unga 
erishish yo’li zamonaviy tarbiya jarayoni maqsadini tavsiflaydi. 

Download 7,65 Mb.