O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti “Pedagogika” fakulteti

“San’at” kafedrasi

Ta’lim tizimida sharq alomalari san’at sohasidagi fikrlari va ularning yoshlarni tarbiyalashdagi uziga xos ijobiy tomonlarini inobatga olgan holda amalda qo’llanildi. Ulkan ijodkor allomalar Kamoliddin Bekzod, M.Muzaxxib, Murod Samarqandiy kabilarning yirik san’at asarlari bilan tanishish sharafiga mustaqillik tufayli erishildi.

San’atning tarixiy rivoji jarayonida uning turlari ham shakillanib bordi: me’morchilik, haykaltaroshlik, rang tasvir, grafika, amaliy bezak san’ati va boshqalar. Ularning barchasi inson ma’naviy hayotining muhim qismi bo’lib, yuksak badiiy ideallarni, go’zallik haqidagi tushunchalarini ifoda etadi. Bir san’at turi boshqasidan using mazmuni, badiy-ifodaviy vositalari va uslubi, materiali, obrazli anglash darajasi, his-tuyg’ulariga ta’siri va hayotiy ahamiyati bilan varq qiladi.

Tasviriy san’at har bir ijodkor shaxs uchun juda keng faoliyatlar maydonidir, rasm chizishni puxta egallsh barcha san’at turlarida muhim urinni egallaydi.

Tasviriy san’atning muhim turlaridan biri grafika san’ati sanaladi. Grafika tasviriga bo’lgan ehtiyoj esa ibtidoiy jamoa davrida paydo bo’la boshlagan. Markaziy Osiyo, jumladan O’zbekiston hududidagi arxeologik qazish ishlari bu yerda yashagan xalqlarning tasviriy san’ati ancha yuksak bulganini ko’satadi.

Respublikamiz hududida miloddan oldingi IV asrda har qaysi xalqlar o’zini chetki dushmanlardan himoya qilish uchun qalin va baland devorlar, qo’rg’onlar va istehkomlar qurishgan. Ishtehkomlarni qurishdan oldin albatta ularning tarhi (plani) chizib olingan.

Shunday qilib, o’zbekisto hududiga asta-sekin arxetektura qurilish chizmalarini bajarish takomillasha brogan va shu chizmalar asosida binolar qurish shunday yuqori darajada ko’tarilganki, so’ngi 10 asrdan ortiq vaqt davomida Buxoro shahrida avlodlarimiz tomonidan bunyot etilgan tarixiy obidalar, turar joy binolari hozigi kunga kelib jahon arxitektura san’atining durdonalriga aylangan. Shu sababli ham Buxoro ko’chalari (eski shahar) ni “ochiq osmon ostidagi muzey” shahar deb bekorga aytmasalar kerak.

II.Asosiy qism

Tasviriy san’atning tur va janrlari

Tasviriy san’tning uch turi mavjud: 1.

Rang tasvir deb tekis yuzada turli rang va materiallar yordamida bajariladigan tasvirga aytiladi. Bu tur uchun asosan bo’yoqlar- moyli bo’yoq, akvarel, guash, tempera, shuningdek rangli qalamlar, ko’mir qalam, pastel, sous, sangina kabi badiiy materiallar bilan ishlash xarktelidir.

Rang tasvir asarlari qog’oz, karton, mato, devor, oyna, yog’och kabi tekis yuzalrga ishlanadi. Rang tasvir asosini rasm tashkil etadi. Har qanday rang tasvir ichida, avvalo, uning rasmi ishlab olinadi. Unda kompozitsiya, nur va soya, rang asosiy o’rinni egallaydi.

Rang tasvir asarlari bajarilish texnikasi jihatidan turli-tuman bo’lib, ular moy bo’yoqli, temperali, freskali, mozaikali, vitrajli, akvarelli, guashli, pastelli bo’lishi mumkin.

Rang tasvirni quyidagi turlari mavjud:

1. Dastgohli rang tasvir,

2. Monumental (mahobatli) rang tasvir,

3. Minatyura (mo’jaz) rang tasvir,

4. Dekarativ (bezak) rang tasvir,

5. Teatr – dekarativ (bezak) rang tasviri.

Dastgohli rang tasvir deyilganda, rassomlarning maxsus asbob – dastgoh (malbert) yordamida ishlaydigan suratlari tushuniladi. Dastgohli rang tasvir asarlari uncha katta bo’lmagan o’lchovda yuqorida qayd qilib o’tilganidek mato, karton, oyna, faner kabi tekis yuzali materiallarga bo’yoqlar bilan ishlanadi. Dastgohli rang tasvirda ko’pincha moyli va akvarel bo’yoqlar qo’llaniladi.

Manumentar rang tasvir atamasi monumental (mahobatli ) ya’ni katta o’lchovdagi rang tasvir ma’nosini anglatadi va bu turdagi asarlar ko’pncha binolarning ichki va tashqi devorlariga tempera bo’yoqlari bilan ishlanadi.

Monumental tasvir asarlarining freska, mazaika, vitraj, panno, kabi turlari mavjud.

Freskalar asosan bino devorlarining o’ziga, shuningdek, unga matolar yordamida ishlanadi.

Mazaika – turli tabiiy va ikkilamchi materiallar – rangli oyna parchalari, toshlar, sintetik materiallardan bino devorlariga yoki tekis materiallar ustiga ishlanadi.

Vitraj – esa binolarning dereza, eshik, oynalri ustiga bo’yoqlar yordamida ishlanadi. Vitrajlar uy ichkarisi va tashqarisida ham bir xil ko’rinadi.

Minatyura (mo’jaz ) rang tasviri deyilganda bejirim, juda kichik, nozik san’at asarlari tushuniladi. Minatyura rang tasviri o’rta asrlaeda kitob bezagi bilan bog’liq holda rivoj topdi. U kitoblardagi bosh, yakuniy bezak, zarhalharf, ilyustrasiyalardan iborat bo’lgan. Rang tasvirning bu turi sharqda, shu qatori movarunnahrda katta shuxrat qozongan. Hozirda u mustaqqil san’at turi sifatida nafaqat kitoblarni, balki turli qutticha, tomosha qovoq kabilarni bezatishda ham keng qo’llanilmoqda. Shuningdek bu tur mustaqqil san’at sifatida yildan-yilga ommalashib bormoqda.

Dekorativ rang tasvir asarlari mustaqil amaliy ahamiyatga ega bo’lib, u binolarning ichki va tshqi devorlarini bezatishda keng qo’llaniladi. Ular panno shaklida, shuningdek, qutticha, patnis sandiq, shkaflarni bezatishda qo’l keladi. Bino ichini bezatishda xizmat qiladigan naqshlar frizlar, namoyon kabi mayday elementlar ham dekarativ rang tasvirga kiradi. Teatr dekarativ rang tasviri spektakl dekoratsiyalari, unda ishlatiladigan grim, sahna jihozlari bilan bog’liq.

Haykaltaroshlik ham huddi rang tasvit kabi hayotiy voqea va hodisalarni turli uslub va tasvirlash texnikasi hamda materialaar yordamida ifodalaydi. Haykal taroshlikda tosh metal,gips, yog’och, vosk (mum), sim kabi materiallar keng qo’llaniladi. Haykal tartoshlik asarlari kesish, yopishtirish, ulash va o’yish, quyish orqali bajariladi. Haykallarning asosan ikki turi mavjud bo’lib, ularning birinchisi to’liq yumaloq haykallar, ikkinchisi esa relefli- bo’rtma haykallardir. Yumaloq haykallarni har tomondan ko’rish mumkin bo’lsa, relefli haykallarni faqat bir tomondan, ya’ni oldindan ko’rish kerak bo’ladi.

Grafika “grafika ”- lotincha so’z bo’lib “yozaman, chizaman ” degan ma’noni bildiradi va tasviriy san’atning turlariidan biri hisoblanadi.

Grafikaning uziga xos xususiyatlaridan yana biri bu – uning katta o’lchamda bo’lmasligi va bo’yoqlar sonining chegaralanganligi hisoblanadi. Shuning uchun ham grafika asarlarida faqat chiziq yoki to’q rangli tasvir ishtirok etadi. Ba’zan grafik tasvirlar rangli bo’ladi.

Ayrim grafik asarlari katta o’lchamda va ko’p nusxada tayyorlanadi hamda katta tarbiyaviy vazifalarni bajaradi. Bu plakatlardir.

Grafika san’atida estamp ham katta o’rinni egallaydi. “estamp ” fransuzcha so’z bo’lib, shtamplash so’zini bildiradi.

Estamp uchun shuni narsa xarakteliki, unga gravyura bosmadan chiqqandan so’ng rassom unga ba’zi bir tuzatishlar kiritadi va asar tagiga o’z imzosini qo’yadi.

Grafika texnikasining keng tarqalgan turlardan yana biri bu illyustrasiyalardir. Qadim-qadimda tasviriy san’at kitob bezagi bilan chambarchas bog’langan holda rivoj topgan. O’rta asrlarda sharq va g’arb mamlakatlarda yaratilgan kitoblarning deyarli ko’pchiligi naqshlar va rangli rasmlar bilan bezatilgan. Bu rasmlarda kitob mazmumi o’z aksini topar edi. Keyinchalik, kitob bosish dastgohlari ixtiro qilinganidan so’ng, ellyustrasilari kitoblarda yanada katta o’rin egallay boshladi. Illyustrasiyaning ahamiyati shundaki, birinchidan u kitobni bezakli chiroyli va yoqimli bo’lishiga yordam beradi, ikkinchidan adabiy obrazlar – timsollarni aniq va jonli bo’lishiga, o’quvchining yodida yaxshi saqlanib qolishiga xizmat qiladi.

Rassom bror bir adabiy asarga illyustrasiya ishlashga kirishishdan avval, mazkur asarni yaxshilab o’rganib chiqishi bilan bir qatorda, asardagi voqea sodir bo’layotgan davrga doir materiallarni ham to’plashi o’sha davr odamlarining madaniyati va turmushuni, mamlakat tabiatini bilib olishini kerak bo’ladi.

Karikatura ham grafikaning bir turi hisoblanadi. Unda hayotdagi ayrim salbiy hodisa va ko’rinishlar, shaxslar hajviy yoki hazil tarzda rasmlar orqali tanqidiy tasvirlanadi.

Grafikaning reklama, afisha, etiketka, o’rama kabi turlari ham keng tarqalgan. Gazeta, jurnal grafikasi shriftlar bilan bog’liq bo’lib amaliyotda keng qo’llaniladi.

Tasviriy san’tning janrlari:

Tasviriy san’atda manzara, maishiy, natyurmort, portret, tarixiy, animal, (hayvonot olamiga oid) afsonaviy, dengiz navislik, nyu interyer janrlari mavjud. Janr rassom nimani tasvirlayotganligiga qarab belgilanadi. Masalan, asarlarda odam rasmi ishlansa, ular “portret” tabiat va shahar ko’rinishlari tasvirlansa, “manzara”, turmush va mehnat jarayonlari tasvirlansa “maishiy”janriga xos bo’ladi.

Shuningdek tarixiy voqealarni tasvirlash tarixiy janr, hayvonlarni tasvirlash animal janr deb yuritiladi. “Animal ” janri lotincha anima so’zidan kelib chiqqan bo’lib hayvon ma’nosini anglatadi. “batal” janri esa fransuzcha batay so’zidan kelib chiqqan bo’lib, jang ma’nosini bildiradi. “Nyu” janri fransuzcha so’zidan kelib chiqqandir. Ayrim asarlar bir paytning o’zoda ikki va undan ortiq janrlarga mansub bo’lishi mumkin. Masalan, portret va nyu, dengiz navislik, interyer, manzara va hokazolar.

Har bir janr o’z o’rnida yana bir qancha janrlarga bo’linishi mumkin. Masalan manzara janridan dengiz navislik, tarixiy janridan batal, manzara janridan interyer ajralib chiqqan.

Manzara janri ko’proq rang tasvirda, qisman grafika va haykaltaroshlikda qo’llaniladi.

Portret janri “portret” fransuzcha portrarit so’zidan olingan bo’lib, kishilarning chexrasini xuddi o’ziga o’xshatib tasvirlash ma’nosini bildiradi. Portretda kishilar yakka, ikki kishi yoki bir guruh sifatida tasfirlanishi munkin.

Dengiz navislik. (marinizm). Marina fransuzcha so’z bo’lib, dengiz ko’rinishi ma’nosini bildiradi.

San’at o’z vositalari yordamida dunyoni tan olish, insonda ma’naviy sifatlarni shakllantirish, ongli sezgilarni, dunyoqarashni kengaytirish bilan chegaralanmaydi, balki qobiliyat va iqtidor kabi ta’limiy sifatlarni ham uyg’unlashtiradi. San’at asosida badiiy jismlar orqali tevarak atrofdagi, hayotda yuz berayotgan barcha narsalarni haqqoniy tasvirlash kabilarda o’z ifodasini topadi. Yuqorida qayd qilinganidek, rang-tasvir asarlarida ham kelgusida insonning ish faoliyatida yangi shakldagi estetik xususiyatlar tarkib topishi bejiz emas. O’zbekiston hududida qadimdan yaratilgan asarlar ichida faqat haykaltaroshlik, amaliy san’at namunalari balki ko’p sonli devoriy sur’atlar ko’zga tashlanib, o’z jozibasi bilan barchani o’ziga maftun etganligi sir emas. Bunday noyob san’at asarlarining ko’pchiligi yo’qolib ketgan bo’lsa-da, Afrosiyob qal’alari yoki Varaxsha qo’rg’onlarida bajarilgan mahobatli rangtasvir asarlari barchamizga o’z davrining maishiy hayotidan ko’pgina sir-sinoatlar haqida so’zlab berishga qodirligi haqida shubhamiz yo’q.

Darhaqiqat, mamlakatimiz hududida ko’plab urush, jangu-jadallar bo’lib o’tganligi islom dinida surat chizish man etilganligi tufayli rangtasvir sohasi anchagina oqsaganligi barchaga ma’lum. Garchi shunday bo’lsa-da, XIV-XVI asrlarga kelib K.Behzod asos solgan sharq miniatyurasi rangtasvirda yangi va o’zgacha maktab yaratilganligidan dalolat beradi. XV asr rangtasvirida ayrim kamchiliklar: nisbat va perspektiva qonunlariga amal qilinmagan bo’lsa-da, ranglarning nafis va sofligi, o’zaro uyg’unlashuvi, O’rta Osiyoning turmush tarzidan etarlicha ma’lumotlarni bizga etkazib berdi. Chunki ular o’ziga xos Sharq rangtasvir maktabini yaratishga muvaffaq bo’ldilar, bu o’z navbatida butun er yuzida tan olindi.

XV-XVI asrlar O’rta Osiyoda uyg’onish davri deb atalishi ko’p tomondan san’at rivoji bilan bog’liq edi. Aynan shu davrlarga kelib nafaqat rangtasvir, balki me’morchilik, adabiyot, musiqaning ham eng rivojlangan, gullab yashnagan davri deb e’tirof etiladi. Chunki bu davr buyuk A.Temur davridan boshlanib, uning targ’iboti izdoshlari davomchilari tomonidan amalga oshirilgan edi. Lekin bu jarayon keyingi asrlarda diniy qarashlar natijasida va to’xtovsiz urushlar jarayonida so’nib bordi. XX asr O’zbekiston Respublikasi hayotida ulkan o’zgarishlarning yuzaga kelishi, shuningdek, tarixning yangi sahifalar yoritilishiga zamin yaratdi.

XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Rus mamlakatiga qaram bo’lgan O’rta Osiyoning elkasiga og’ir musibatlar tushdi. XX asrning oxiriga kelib respublikamiz mustaqillikka erishdi. Asrlar davomida yurak qo’rida yotgan orzu-istaklar Respublika prezidenti I.Karimov tomonidan yuzaga chiqarildi. Ming yillik o’z tarixiga ega bo’lgan O’zbek xalqi respublika prezidenti I.Karimovning sa’y harakatlari tufayli tez orada xalq xo’jaligining barcha sohalarida shiddat bilan ulkan yutuqlarni qo’lga kirita boshladi. Mamlakatimizda fan, texnika, san’at, shuningdek, bir necha davlat ahamiyatiga molik bo’lgan sohalar ulkan o’zgarishlar bilan jahonning minbarlarida tan olina boshlandi. Ayniqsa, adabiyot, musiqa, me’morchilik shuningdek tasviriy san’at sohasida ko’zga tashlanadigan yangiliklari o’zining muhimligi bilan jahon ahlini lol qoldirdi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva va qator boshqa shaharlarda o’zgacha husn va libos kiygan inshootlarni qad ko’tarishga zamin yaratildi.

O’zbekiston Markaziy Osiyoda geografik joylashuviga ko’ra siyosiy o’rinlardan birini egallaydi. Bu regionda eng qadimiy taraqqiyot markazlari joylashgan bo’lib, dunyo tan olgan yirik shaxarlar Samarkand, Buxoro va Xiva kabi qadimiy shaxarlar orqali Sharq va G’arbni o’zining madaniy salohiyati bilan bog’liq tarzda Xitoydan Ispaniyagacha, Evropadan Hind okeanigacha barcha jabhalarda ko’prik vazifasini o’tagan. I.A.

Buxoro shahrinig o’tmishi o’ta muhim va rango-rang tasodiflarga boy. Ikki ming besh yuz yildan ortiq davr ichida bu shahar nimalarni boshidan kechirmadi, gohida u yuksalib, gohida esa bosqinchilar olovida yonib kul bo’ldi. Tarixiy dalillar, Aleksandr Makedonskiy qo’shini, Muslim ibn Kutayba boshchiligida arab lashkarlari, Chingizxon qo’shinlari jonajon shahrimiz kulini ko’kka sovurgan edilar.

Buxoro tarixini o’rganish va uning ko’p ming yillik an’anaviy qadriyatlarini tiklash va saqlab qolish muammosi 1997 yilda o’zining ijobiy ko’rsatkichlarini yuzaga chiqardi va Yunesko qaroriga ko’ra Buxoroning 2500 yilligi yubileyi tantanali ravishda nishonlanib xalqaro «Buxoro-2500» fondi tashkil etildi. Eng muhimi Buxoroda nimalarni asrab avaylash degan muammo o’z echimini topdi. Chunki shahar o’zining madaniy me’roslariga ega bo’lib, Respublikaning markaziy shaharlaridan biriga aylandi. Chunki o’z taraqqiyoti jarayonida o’ta nodir me’moriy majmualarni in’om etadi. Minorai Kalon, Ismoil Somoniy maqbarasi shuningdek, o’nlab me’moriy inshootlar shaharning ko’rkiga ko’rk qo’shib turganligi fikrimiz dalilidir.

Aniqroq qilib aytganda, Buxoro madaniy ko’rkiga aylanib qolganligini faxr bilan tilga olish mumkin. Shu boisdan ham qolgan katta va kichik tarixiy ahamiyatga molik inshootlar hozirgi kunda ta’mirlanib o’ziniing asl qiyofasini topib bormokda. Darvoke, bu ko’hna shahar ham iqtisodiy, ham siyosiy axamiyatga ega bo’lib, Buyuk Ipak yo’li orqali G’arb bilan Sharq o’rtasida savdo sotiq yo’lini bog’lab turganligi sir emas. Eng muhimi bu zaminda ko’p sonli dunyoda mashhur olimlar, shoir va me’morlar tavallud topganligi nazardan chetga qolmasligi kerak. Buxoro zaminida Ismoil al-Buxoriy, ibn Sino, Rudakiy, Farobiy kabi donishmandlar dunyoga kelganligi uning faxri deb e’tirof etiladi.

Hozirgi kunda shaharning qiyofasi tanib bo’lmas darajada o’zgardi. Ko’chalar, bozorlar, katta-kichik mexmonxonalar, sanoat korxonalari o’zgacha qiyofada shahar qiyofasiga o’zgacha chiroy qo’shgan. Shuning uchun xozirgi kunda Angliya, Franstiya, Xitoy, Koreya, Arab mamlakatlaridan izi sovimay sayyohlar qatnab turishibdi.

Buxoro shahrining paydo bo’lishi tarixidan lavhalar. Ko’pgina tarixiy dalillar bu shaharni Amudaryo vohasida Zarafshon daryosi atrofida joylashganligini asoslab beradi.

Biz tarixiy davrda yashab turib ona shahrimizni kelajagi uchun ota bobolarimizning, ajdodlarimizga qoldirgan urf-odat qadriyatlarni asrab avaylab, mustahkamlab barcha kuch va bilimlarimizni sarflashimiz kerak. Mazkur yo’nalish bo’yicha barkamol avlodni tarbiyalash yo’lida ancha tarbiyaviy ma’rifiy-ma’naviy ishlar olib borilayapti. Aksariyat ishlarni salmoqli hissasi maktabgacha ta’lim muassasalarida boshlab umumta’lim maktablari, o’rta maxsus kasb-hunar kollejlari, shuningdek oliygohlarda olib borishni nazarda tutilib, kelajak avlod oldida Respublikamiz prezidenti Islom Karimov da’vat va chaqiriqlariga ishonarli tarzda amal qilinayapti.