16
energiya ishlab chiqarish va uni o`zlashtirish usullarining ko`lami bilan uzviy
bog`langandir.
Energetika bir ulkan tizim bo`lib, insonlar tomonidan tabiiy energetik resurslarning
barsha turlarini qazib olish, qayta ishlash, elektr va
issiqlik energiya turlariga
o`zgartirish hamda undan o`z ehtiyojlarini qondirish jarayonlarini o`rganuvchi
fanlar tizimlari majmuasidan iboratdir.
Energetika
fani
elektrotexnika,
elektromexanika,
elektrotexnologiya,
issiqliktexnikasi, gidrotexnika va boshqa ko`pgina aniq fanlar bilan ham- korlikda
uzluksiz rivojlanishda. Uning masalalarini yechishda matematika, fizika, kimyo,
avtomatika va kibernetika fanlari katta ro`l o`ynaydi.
Zamonaviy energetika masalalarining hal etilishi texnik, biosfera yoki
ekologik, ijtimoiy – siyosiy aspektlarda qaralmog`i kerak.
Energetikaning bu uch aspekti energetikaning butun rivojlanishi davomida
teng ahamiyatga ega bo`lib kelgan va bo`lib qoladi. Bu aspektlarning teng
ahamiyatga egaligi yahlit energetika
tizimi uchungina emas, balki uning
elektroenergetika, gidroenergetika, issiqlik energetikasi, elektromexanika va
boshqa tarkibiy qismlarini alohida qaralganida ham namoyon bo`ladi.
Tabiatga ta‟sir etish uchun inson beqiyos imkoniyatlarga ega.Ammo inson
tabiat ustidan qanchalik real hukmronlik qila boshlasa
xuddi shuncha salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bir mutafakkir aytganidek, inson tabiatga
bosqinchi – xukmron sifatida munosabatda bo`lsa, undan keyin faqat cho`l va
sahrolar qoladi. Bu so`zlar zaminida tabiatga bo`ladigan munosabat nihoyatda
ehtiyotkorlik bilan bo`lishi kerakligini va tabiat qonunlarini chuqur bilib harakat
qilish zarurligini anglatadi. Bunga yaqqol misol,
sovet tuzumining paxta
yetishtirishni yangi yerlarni o`zlashtirish hisobiga ko`paytirish siyosati Orol
dengizini qurib borishiga olib keldi. Energetikani boshqarishda faqat texnik
aspektlar asosida emas balki bioekologik va u bilan uzviy bog`langan holda
ijtimoiy – siyosiy aspektlarni ham hisobga olish kerak bo`ladi. Zamonaviy texnik
vositalar (kibernetik usullar, axborotlarni yig`ish va uzatish, EHM ni qo`llash,
mikroprosessor texnikasi va h. k.) energetikani boshqarishda
katta imkoniyatlar
17
yaratmoqda. Albatta bu imkoniyatlardan keng foydalanish jamiyatning ijtimoiy –
siyosiy va iqtisodiy rivojlanish darajasiga ta‟siri katta bo`ladi.
Elektr energiya ishlab chiqarish, uzatish va taqsimlash Italiya, Fransiya, va
Buyuk Britaniya kabi sanoati rivojlangan mamlakatlarda natsionalizatsiya
qilingan bo`lsa, AQSh kabi ishlab chiqarish yuksak rivojlangan davlatda esa
xususiy kompaniyalarga qarashlidir. Energetika tizimini boshqarishnmng har
ikkala usulining ham yaxshi va yomon tomonlari mavjuddir. Har bir davlat
o`zining xususiyatlari va imkoniyatlaridan kelib
shiqqqan holda energetika
tizimini boshqarishda u yoki bu boshqarish usulini qo`llaydi.
Energetikaning atrof muhitga ta’siri uzluksiz oshib bormoqda. Bu Yer
yuzida inson yaratayotgan energetik qurilmalarning quvvati va tabiatda sodir
bo`ladigan geofizik hodisalarning quvvatlari miqdorlarining o`zaro yaqinlashib
qolganligi bilan bog`liqdir.
Atrof muhitni ifloslashtirishning energetika uchunquyidagi: mexanik,
kimyoviy,
radioaktiv, issiqlik, ionizatsion, elektromagnit, shovqun turlari
xarakterlidir.
Energetik qurilmalarning texnik inshoatlari atrof muhitning o`simlik
dunyosini o`zgarishiga katta ta‟sir qiladi va ma‟lum ma‟noda estetik ifloslanishni
yuzaga keltiradi.
Energetikada texnologik jarayonlar uchun ko`p suv sarfi talab qilinadi.
Energetika inshoatlarini qurish uchun katta yer uchastkalari kerak bo`ladi;
yoqig`i yoqish uchun kislorod kerak bo`ladi, yoqish
jarayonida is gazi hosil
bo`ladi va bu gaz atmosferada parnik effekti deb ataladigan effektni yuzaga
keltiradi (yer yuzasida issiqlikning uzoq vaqt ushlanib turishi ta‟sirida).
Inson faoliyatining salbiy natijalaridan biri bu sanoat chiqindilarining
yig`ilishidir.Sanoatdagi ishlab chiqarish chiqindilari halokatli ravishda oshib
bormoqda.Masalan, AQSh da bir yil davomida 12 mln.tonna temir, 1 mln. tonna
alyuminiy va 60 mln. tonna qog`oz chiqindilari; 48 mlrd. konserva bankalari va 6
mln. xizmat muddati tugagan avtomobillar yig`iladi. Kul va shlaklar ham
energetikaning chiqindilariga kiradi.
