12
Energetika insoniyat hayotida katta o„rin egallaydi.
Uning rivojlanish
darajasi, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari va ilmiy-texnika taraqqiyoti darajasini
belgilaydi. Hozirgi zamonda energetikaning o„rni beqiyos va energetikasiz
zamonaviy hayotni tasavvur etish qiyin.
Energetikaning uch jihati. Energetikani hozirgi ko„rinishda va undan ham
rivojlangan ko„rinishlarida uchala tomondan qaralish kerak. Ular
texnik,
ijtimoiy-
siyosiy va
biosferikyoki ekologik ko„rinishlari.
Energetika rivojlana borgan sari uning uch jihati katta global tizimda va
uning
ayrim nimtizimlarida, masalan, elektr energetikasi, issiqlik ta‟minoti va
hakozolarida namoyon bo„la boshlaydi.
Energetikaning texnik jihati, insoniyat koinot energetika potensiallardan
foydalannb olayotgan yirik quvvatlar bilan tavsiflanadi. Masalan, hozirda
dunyodagi bor bo„lgan elektr stansiyalarning quvvati 2 mlrd. kVt ni tashkil etadi.
Energetika qurilmalarning umumiy quvvati esa 10 mlrd.kVt ga yetadi. Bu
quvvatlarni ta‟minlash uchun insoniyat har yili tabiatdan vazni 40-50 mlrd.tonna
shartli yoqilg„iga tenglashtirilgan turli xildagi yoqilg„i oladi. Shunga qaramasdan
tabiatdan olinayotgan energetika manbalarining FIK 0,2% dan ortiq emas.
Bu yerda energetikaning asosiy masalalaridan
biri yuzaga chiqadi -
energiyani bir turdan ikkinchi turga aylantirishdagi isroflarni kamaytirish. Buning
uchun qurilmalarni yaxshilash va olingan energiyadan oqilona foydalanish kerak,
bu esa texnika doirasidan chiqib, ijtimoiy ko„rinishda qaralish kerak.
Elektr energiyasini uzatish, olish va qayta taqsimlashdagi isroflarni
kamaytirish, ko„p jihatdan
sarf qilingan metall qiymatiga, asosan alyuminiyga
bog„liq. Kesimida katta zichlikdagi tokni (1,0-1,2 A/mm
2
) o„tkazish joiz
bo„lganda, alyuminiy sarfi kamayadi, lekin elektr energiyasi sarfini oshiradi.
Jahondagi alyuminiy narxi o„zgarishi shundayki, bu metall arzonlashmoqda,
shuning uchun rivojlangan mamlakatlarda tok zichligini keskin (0,35 A/mm
2
)
kamaytirilishi kuzatilmoqda.
Bundan xulosa qilib, alyuminiy narxi elektr
uzatgichlardagi sim kesimlari tanloviga ta‟sir etadi, ya‟ni elektr tizimidagi texnik
13
tavsiflarga ta‟sir etadi. Shunday qilib, alyuminiy bahosi elektr uzatgich simlarini,
ya‟ni elektr majmualarni texnik tavsiflariga bevosita ta‟sir etadi.
Turar joy va sanoat binolarini issiqlik saqlash yo„li bilan energiya isroflarini
kamaytirish, elektr energiyaga to„g„ri narxlar ishlab chiqish, energiyani eng ko„p
iste‟mol vaqtida kam iste‟mol qilish kabi hollarni rag„batlantirishni yo„lga qo„yish,
ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal qilishga olib keladi.
Dunyo energiya manbalarini tez o„sib borayotganligiga nafaqat texnik
jihatidan, balki energetik qurilma va yoqilg„i qazib chiqarish jarayonlarini atrof-
muhitga, ya‟ni ekologiyaga ta‟siri jihatidan yondashish kerak. Bu yerda o„z-
o„zidan umumiy texnik-ekologik savol vujudga keladi:
energetikani yuqori
sur‟atlarda rivojlanishida yoqilg„i zahiralarini tugashiga yo„l qo„yilmaydimi va bu
insoniyat yangi termoyadro energiyasi manbalarini qo„lga kiritishdan avval sodir
bo„lmaydimi?
Dunyodagi yoqilg„i manbalari har-xil baholanadi. Manba turiga qarab katta
farqlar bilan: ishlatishga tayyorlari 25 trln. MVt
s ga, aniqlanganlari 50 trln. MVt
s
ni va taxminan qilinadiganlari -100 trln, MVt
s ni tashkil etadi. Boshqacha qilib
aytganda, manba turiga qarab nisbatini 1:2:4 ko„rinishda yozish mumkin. Bundan
tashqari, keltirilgan sonlarga manba hisoblash usuli ham ta‟sir etadi, ya‟ni: dengiz
tubidagi yoqilg„ilar ham hisoblanganligi, yoqilg„i qancha chuqurlikdan qazib olish
hisobiga olinganligi va hakozo.
Har qanday sharoitda ishonch bilan aytish mumkinki, insoniyatga yerdan
qazib olinayotgan yoqilg„i bir necha yuz yilga yetadi. Masalan, ko„mir
taxminan
600-700 yilga yetadi. Bu albatta, yoqilg„ining tejalishi muhim masala emas, degan
xulosa bermaydi.
Yoqilg„i sarfi nafaqat texnik va biosfera nuqtai-nazardan, balki ko„proq
ijtimoiy-siyosiy nuqtai- nazardan ham ko„rilishi kerak.
Yer sharining 30% aholisi dunyoda ishlab chiqarilayotgan energiyani 90%-
ni o„z ehtiyoji uchun foydalanadi, 70% aholiga, asosan rivojlanayotgan
mamlakatlarda, 10% energiya to„g„ri keladi. Bundan tashqari,
sanoat rivojlanish
14
ko„rsatgichi, turmush darajasi va madaniyat rivojlanish foydalanilayotgan energiya
qiymatiga uzviy bog„liq.
Dunyoda
energiya
zahiralari
notekis
taqsimlangan.Bunga
turli
mamlakatlarda 500 mln.tonna neftni qazib chiqarish uchun kerak bo„ladigan
quduqlar sonini taqqoslash mumkin. AQSh da buning uchun 500 mingta,
Rossiyada 50 mingta, Eronda - faqat 600 ta Saudiya Arabistonida – 300 ta,
Quvaytda – 100 ta quduq kerak bo„ladi.
Ko„pgina davlatlar chetdan keltirilgan energiya tashuvchilardan
foydalaniladi. Masalan, Yaponiya 80% dan ortiq energiya manbalarini (asosan
neft) Fors ko„rfazida joylashgan mamlakatlaridan tashib keltiradi. Yevropa
davlatlari ham 20% ga yaqin energiyani shu joydan oladi.
