6
seziladigan) xususiyatli, o‘quvchi (talaba, tinglovchi)ni «ekran olamida»
stereonusxasi tasvirlangan qaqiqiy olamga kirishi va undagi ob'ektlarga nisbatan
qarakatlanish tasavvurini yaratadigan shaklda.
Yangi asr ta'limini rivojlanish tendentsiyasi - axborot texnologiyalarini
o‘quv-tarbiya jarayoniga keng qo‘llash va tarqatishdan iborat. Bu yo‘nalishda
asosiy vazifalaridan biri turli predmet sohasini o‘z ichiga olgan bilimlar omborini
yaratish bilan belgilanadi. Yangi axborot texnologiyalarining ta'lim tizimiga tatbiq
etilishi an'anaviy o‘qitish jarayonidan o‘quvchining o‘zi ta'lim jarayonining
borishini aniqlaydigan yangi jarayonga o‘tishini ta'minlaydi. Elektron
darsliklardan
foydalangan holda tashkil etilgan o‘qitish texnologiyasi kelajakda ta'lim tizimida
keskin o‘zgarish qilishga qodir. Ko‘pchilik iqtidorli o‘quvchilar o‘zlarining
qobiliyati va qiziqishiga mos ravishda mustaqil bilim
olish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
Ta'limning bunday tizimida maktab va oliy ta'lim o‘qituvchilari bilimlarini
o‘quvchilarga yetkazishda anchagina qiyinchiliklarni yengishga to‘g`ri keladi.
Hozirgi kunda ta'lim muassasalarining hammasida ham kompyuterli ta'lim
yetarlicha yo‘lga qo‘yilmagan. Elektron darslikni yaratish borasida anchagina
ishlar qilinayotgan bo‘lsa-da, hali darsliklarga oddiy kutubxonaning kitoblariga ega
bo‘lishdek ochiq tizim mavjud emas. Ta'lim tizimining rivojlanishi bilan bunday
kamchiliklar asta-sekin yo‘qolib boradi. Elektron darsliklarni yaratish juda
murakkab jarayondir. Ta'lim texnologiyasi qo‘llaniladigan o‘quv jarayoni
markazida o‘quvchi, texnologiya qo‘llanish mazmunida o‘quvchilarning mustaqil
ta'lim olish qobiliyatini rivojlantirish hamda o‘quv faoliyati asosida o‘qituvchi
bilan o‘quvchining hamkorligi yotadi. Elektron darslik abstrakt mavjudotlar uchun
emas, balki shaxs bilan ishlashga mo‘ljallangan. O‘quvchi o‘zining qobiliyati,
fanga qiziqishi va uning tayyorgarlik darajasiga qarab ta'lim usulini tanlashi kerak.
Elektron darslik o‘quvchining bilim olishini vaqt bo‘yicha chegaralamaydi.
Shuning uchun ham o‘quv materialini o‘zlashtirish vaqti o‘quvchining hoxishiga
ko‘ra qisqarishi yoki o`zayishi mumkin. Elektron darslik o‘quvchilarga axborotni
7
o‘qish, ma'ruzalarni
eshitish, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlariga
mo‘ljallangan vazifalarii bajarish, o‘z bilimlarini tekshirish va, zarur hollarda,
ularni to‘ldirish, o‘z-o‘zini nazorat qilish kabi bilim shakllarini tavsiya etishi
mumkin. Elektron darslik o‘z ichiga trenajyorlar, amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlari uchun vazifalar, testlarni olishi va bir vaqtda o‘zida bilim berish va
o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajalarini aniqlash dasturiy ta'minotiga ega bo‘lishi
kerak. Boshqacha qilib aytganda, u kursning asosiy axborotli qismini bayon
etuvchi taqdimot
qilishni tashkil etuvchi, olingan bilimlarni mustahkamlashga
mo‘ljallangan mashqlar, o‘quvchilarning bilimlarini oqilona baholash imkoniyatini
beradigan testlar kabi uchta komponent bo‘lishini talab etadi. Kompyuterga
mo‘ljallangan darslik: bir zumda teskari aloqani ta'minlashi; zarur axborotni
tezlikda topishga yordam berishi; gipermatnli tushuntirishlarga ko‘p marta
murojaat qilishda vaqtni tejashi; ekranga matnni to‘g‘ridan-to‘g‘ri chiqaribgina
qolmay, balki multimedia texnologiyasi orqali ovozli tahlil qilishi va
modellashtirishi; aniq bir bo‘lim bo‘yicha o‘quvchilarning o‘zlashtirish
darajalariga mos ravishda bilimni baholay olish imkoniyatini yaratish; zarur o‘quv
axborotlarini yangilash imkoniyatining mavjudligi bilan an'anaviy darsliklardan
tubdan farq qiladi. Elektron darslik, shuningdek, o‘quv materiallarini ilmiy va
ko‘rgazmali qilib tasvirlash; tahliliy-sintetik imkoniyati; axborotni to‘la, tizimli va
mantiqiy ketma-ketlikda tasvirlash, o‘quv materialini bir tizimda berish va
faollashtirish
kabi
muammoli;
o‘quv
materialini
o‘zlashtirilishining
mustahkamligi;
ta'limni
differentsiallashgan
va
individuallashtirilganligi;
moslanuvchanligi va emotsional ta'sirchanligi kabi psihologo- pedagogik; to‘la
didaktik ta'lim davriyliligi, ta'limning interfaolligi,
teskari aloqa, o‘z-o‘zini
boshqarish vazifalarini amalga oshirish kabi boshqarish, shuningdek, auditoriya va
auditoriyadan tashqaridagi mustaqil faoliyat jarayonida darslik bilan ishlash
imkoniyati; ishlashda qulaylik; katta xajmdagi axborotni saqlashning osonligi va
o‘quv adabiyoti bilan ishlash uchun zarur maxsus texnik jixozlarning (masalan,
kompyuterlarning) mavjudligi kabi tashkiliy- texnologiik imkoniyatlar bo‘lishini
taqozo etadi. Nashr etilgan o‘quv materiallarining yuqorida sanalgan didaktik
8
imkoniyatlari an'anaviy darslik, dasturlashtirilgan darslik, elektron darslik va o‘quv
qo‘llanmalar tajribada qiuoslab ko‘ilganda, eng ko‘zga ko‘ringan belgilarni oxirgi
tur (multimediali) o‘quv qo‘llanmalarida mavjud ekanligi tasdiqlangan.
Xulosa qilib aytganda, ta'lim muassasalarining o‘quv-tarbiya jarayonida
foydalanish uchun mo‘ljallangan elektron darsliklar quyidagi xususiyatlarga ega
bo‘lmog‘i lozim:
predmetdagi axborotlarning yaxshi tuzilishga egaligi;
o‘quv predmetining to`zilishidagi elementlariga gipermatnli, namoyishli,
audio va videoizoxlarga asosiy mavzularning mos kelishi;
matn va namoyish
qilish bilan bir qatorda, darslikning asosiy bo‘limlari
bo‘yicha o‘qituvchilarning o‘quv materiallarining video yoki audio yozuvli
bayonlarini berilishi;
rasm, model va sxemalarni tezlikda tushuntirish tizimiga ega bo‘lishi va
bunda gipergrafikadan foydalanilishi;
ko‘p oynalik interfeysning qo‘llanilishi; matn qismlarida zarur manbalarga
murojaat etishga mo‘ljallangan gipermatn tizimining mavjudligi;
matn bilan tushuntirish kiyin bo‘lgan predmetning boblari kushimcha
videoaxborot va animatsiyali kliplar bilan ta'minlanishi;
audioaxborotlar musika bilan olib borilishi; o‘quvchilar sinf va sinfdan
tashqarida bajarishi kerak bo‘lgan vazifa va mashqlarning, shuningdek,
ularning
javoblarining berilishi;
asosiy tushuncha va modullarning izohli lug‘atining mavjudligi bilan
an'anaviy darsliklardan farq qilishi kerak.
