tug'iladi, ular yaratilmaydi, degan ishonchga asoslanadi. Tadqiqotchilar erta bolalik
davridagi yetakchilarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lish uchun yetakchilarga xos
bo‘lgan fazilatlarning yagona ro‘yxatini shakllantirishga harakat qilishdi. Biroq,
potentsial muhim etakchilik fazilatlari ro'yxati deyarli cheksiz bo'lib chiqdi. Shu
sababdan rahbarning “yagona haqiqiy” qiyofasini yaratish imkonsiz bo‘lib qoldi.
Shuning uchun tadqiqot yo'nalishi etakchining xatti-harakati sohasiga o'tdi.
Etakchilikning xulq-atvor (bixevioristik) nazariyalari (1940-1970).
Samarali
menejerlarning
xatti-harakatlarini
o’rganishga
ilmiy qiziqish
1940yillarning boshlarida paydo bo'ldi. Tadqiqotchilar korxona samaradorligini
oshirish uchun zarur bo'lgan muayyan xulq-atvor ko'nikmalarini va qobiliyatlarini
rivojlantiradigan maxsus dasturlar bo'yicha menejerlarni o'qitish usullarini ishlab
chiqish maqsadida menejerlarning xatti-harakatlarining tabiatiga e'tibor
berishni
boshladilar. Etakchilik fazilatlari nazariyalari singari, xulq-atvor nazariyalari ham
xatti-harakatlarning yagona haqiqiy uslubini topishga
harakat qilganiga qaramay,
ushbu yo'nalish vakillari etakchilar tug'ilmaydi, deb ishonishgan.
Masalan, Bleyk va Mouton etakchilik uslubi va etakchilik uslubi tushunchalarini
aniqladilar. Ular o'zlarining "boshqaruv tarmog'ida" (34-rasm) etakchilikning beshta
asosiy turini aniqladilar:
Rasm. Bleyk va Mouton boshqaruv tarmog'i
Oldingi kontseptsiyalarning muvaffaqiyatsizligi etakchilik tadqiqotlarining
diqqatini rahbarning xatti-harakatiga ta'sir qiluvchi vaziyat
omillarini aniqlashga
aylantirdi.
Bu o‘rinda, avvalo, F.Fidler asarlarini eslatib o‘tish lozim. U guruh ishining
samaradorligi quyidagi omillarga bog'liq bo'lishini taklif qildi:
birinchidan, tanlangan boshqaruv uslubi bo'ysunuvchilarning xususiyatlarini
qanchalik
hisobga olishi va ikkinchidan, rahbar ularning xatti-harakatlariga ta'sir
qilish uchun qanday imkoniyatlarga ega ekanligi. Rahbarning xulq-atvorini va uning
turli vaziyatlardagi samaradorligini o'rganib chiqqandan so'ng, Fidler samarali
rahbar u yoki bu boshqaruv uslubini navbatma-navbat namoyish qilishi kerak degan
xulosaga keldi (muayyan vaziyatda aniq nima talab qilinishiga qarab).
F.Fidler boshliq va umuman bo'linma ishining samaradorligi bog'liq bo'lgan 3 guruh
omillarni ajratib ko'rsatdi:
1. Rahbarning qo'l ostidagilar bilan munosabati (ularning munosabatlariga ishonch
darajasi, o'zaro hurmat);
2. Mehnatni tartibga solishning tabiati.
3. Kadrlarni tanlash, rag'batlantirish va rag'batlantirish orqali rahbarning qo'l
ostidagilar ishiga ta'sir o'tkazish qobiliyati.
Shunga ko'ra, F.Fidler boshqaruv faoliyati samaradorligini oshirishning ikkita asosiy
yo'nalishini taklif qildi:
• rahbarni vaziyatga moslashtirish (uni tanlash, tayyorlash va qayta tayyorlash,
shuningdek, rag'batlantirish orqali).
• vaziyatning o'zgarishi.
F.Fidler
nazariyasidan tashqari, situatsion yondashuvning eng mashhur
tushunchalari Mitchell va Xaus modeli va Gersi va Blanchardning hayot aylanish
nazariyasi va boshqalardir.
