Iqtisodiyot va ta'lim / 2023-yil 4-son
346
parlament qo‘mitasi hujjatni ko‘rib chiqadi, shun-
dan so‘ng Riksdag bu borada qaror qabul qiladi.
Shunday qilib, tahlil
qilinayotgan mamlakat-
larning oliy nazorat organlari o‘z faoliyatida musta-
qil bo‘lib, tejamkorlik va faoliyat samaradorligi ta-
moyillariga amal qiladilar, bu qoida tariqasida, sarf-
langan mablag‘lar va oliy nazorat organlarining tav-
siyalariga amal qilish natijasida olingan daromadlar
darajasini taqqoslash yo‘li bilan baholanadi. Barcha
mamlakatlarda tahlil qilinayotgan organlarning aso-
siy faoliyat yo‘nalishlari moliyaviy va samaradorlik
auditi hisoblanadi.
Tahlil qilinayotgan mamlakatlarda parlament
va hukumat organlari tomonidan samarali moliya-
viy nazoratni amalga oshirish tizimi yaratilgan.
Frantsiyada moliyaviy nazoratning idoralar-
aro yo‘nalishi vazirliklarda
markaziy va hududiy
bo‘linmalar faoliyati samaradorligini baholovchi na-
zorat inspektsiyalari tomonidan taqdim etiladi.
Masalan, Moliya bosh inspektsiyasi keng vakolatlar-
ga ega va nafaqat moliya vazirligi, balki davlat
tomonidan moliyalashtiriladigan barcha tashkilotlar
(ham davlat, ham xususiy) faoliyatini nazorat qilish
huquqiga ega. Moliya bosh inspektsiyasi xodimlari-
ning vakolatiga davlat buxgalterlari faoliyatini nazo-
rat qilish ham kiradi. Shu munosabat bilan, “maxsus
unvonlarga ega bo‘lgan moliya inspektorlarining
ma’muriy maqomi juda yuqori” (Godin
va boshqa-
lar, 2010). Bundan tashqari, Moliya bosh inspek-
siyasi hukumatga iqtisodiy va moliyaviy masalalar
bo‘yicha maslahat beradi va turli qo‘mitalar,
ishchi
guruhlar va xalqaro tashkilotlarga yordam beradi .
Germaniyada hukumat ustidan nazoratni
amalga oshirishda Bundestagning Byudjet qo‘mitasi
asosiy rol o‘ynaydi. Uning vakillari byudjet ijrosi
masalalari bo‘yicha hukumat yig'ilishlarida qatna-
shadilar, federal byudjetning
ijrosi ustidan doimiy
nazoratni amalga oshiradilar, shu jumladan moliya
vazirligining har chorakda amalga oshirilgan xara-
jatlar to‘g‘risidagi hisobotini ko‘rib
chiqadilar va
hokazo. Keyingi moliyaviy nazoratni Byudjet qo‘mi-
tasi tarkibiga kiruvchi Taftish komissiyasi amalga
oshiradi (Golovin, 2007). Hukumatning moliyaviy
nazorati funksiyalarini Kansler huzuridagi iqtisodiy
bo‘linma ham amalga oshiradi.
Qo‘shma Shtatlar agentliklari va muassasala-
rida inspeksiya xizmatlari (bosh inspektor bo‘limla-
ri) tashkil etilgan. Xizmatlar
faoliyati vazirlik das-
turlari va faoliyatini tekshirish va ko‘rib chiqish,
jumladan, dasturlar natijalarini, axborot texnolo-
giyalari xavfsizligini ta’minlash, qonunlar va me’yo-
riy hujjatlarga rioya etilishini, moliyaviy hisobotlar-
ning ishonchliligini tekshirish; firibgarlik va suiste’-
mollik haqidagi da’volarni tekshirish; dasturlarning
samaradorligini va tejamkorligi baholashga; AQSh
Kongressi Bosh inspektori faoliyati toʻgʻrisida
maʼlumot berish va boshqalarga qaratilgan. Har yili
boʻlimlar vazirlik dasturlari boʻyicha risklarni baho-
lashni oʻtkazadi va shu asosda kelgusi moliyaviy yil
uchun audit rejasini ishlab chiqadi.
Buyuk Britaniyada
Jamoatlar palatasi vazir-
liklar tomonidan taqdim etilgan xarajatlar smetasini
ko‘rib chiqish va davlat xarajatlarini nazorat qilish
qo‘mitasi (Public Account Committee) tomonidan
xarajatlar hisobotlarini ko‘rib chiqish orqali davlat
mablag‘larining sarflanishi
ustidan nazoratni amal-
ga oshiradi (Bogov, 2011). Buyuk Britaniya g'azna-
chiligi ma'muriy moliyaviy nazoratni amalga oshi-
rish bo‘yicha parlamentda hukumat manfaatlarini
ifodalaydi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, parla-
ment nazorati, uni amalga oshirish shaklidan qat’iy
nazar (bevosita yoki qo‘mitalar orqali) davlat byud-
jeti siyosatini amalga oshirishda muhim ahamiyatga
ega degan xulosaga kelish mumkin. Shu bilan birga,
Moliya vazirligi va ixtisoslashtirilgan qo‘mitalar
(Germaniya kansleri huzuridagi Iqtisodiy bo‘linma,
Frantsiyadagi davlat vazirliklararo inspeksiyalari,
AQSh Prezidenti huzuridagi ma’muriy byudjet bosh-
qarmasi) davlat moliyaviy
nazoratini amalga oshi-
rishda asosiy rol o‘ynaydi .
