Iqtisodiyot va ta'lim / 2023-yil 4-son
341
zimmasiga davlat mablag‘laridan foydalanganliklari
uchun javobgarlikni yuklatishi kerak.
5. Qonun va qoidalarga rioya qilish: oliy
nazorat organlariga qonunlar, me’yoriy hujjatlar va
amaldagi boshqa standartlarga rioya etilishini ta’-
minlash vazifasi yuklatilgan.
Ular davlat organlari-
ning o‘z moliyaviy boshqaruvi va faoliyatida qonun-
chilik va me’yoriy talablarga rioya qilishlarini baho-
lashlari kerak.
6. Samaradorlik va natijaviylik: oliy nazorat
organlari davlat mablag‘laridan samarali va natijali
foydalanishga hissa qo‘shishi kutilmoqda. Ular dav-
lat dasturlari va tadbirlari o‘z oldiga qo‘yilgan maq-
sad va vazifalarga tejamkorlik yo‘li bilan erishganli-
gini baholashlari kerak.
7. Doimiy takomillashtirish: oliy nazorat
organlari o‘z faoliyati va amaliyotini doimiy ravish-
da takomillashtirishga intilishi kerak. Bu auditning
yangi metodologiyalarini joriy etish, texnologiyalar-
dan foydalanish va ilg‘or tajriba va xalqaro stan-
dartlarni o‘rganishni o‘z ichiga oladi.
Bu tamoyillar oliy nazorat organlari faoliyati-
ni aniqlab beradi va ularning davlat mablag‘larini
boshqarishda shaffoflik,
hisobdorlik va samarali
boshqaruvni rag‘batlantirish bo‘yicha o‘z vazifalari-
ni bajarishini ta’minlashga yordam beradi.
Oliy nazorat organlari o‘z faoliyati doirasida
parlament, hukumat, davlat hokimiyati organlari,
shuningdek, boshqa nazorat organlari bilan o‘zaro
hamkorlik qiladilar. Ular o‘z faoliyati natijalarini
davlat rahbari yoki parlamentga taqdim etadilar.
Ushbu hisobotlar ommaga e’lon qilinishi kerak. Shu-
ningdek, oliy nazorat organlarining konstitutsiyaviy
darajada kafolatlangan, tashkiliy,
funksional va
moliyaviy mustaqilligini o‘z ichiga olgan mustaqil-
ligiga alohida e’tibor qaratish kerak.
Ko‘pgina mamlakatlarda davlat moliyaviy
nazoratining mustaqil institutlari mavjud, boshqala-
ri esa, aksincha, qisman yoki to‘liq yuqori turuvchi
organlar tomonidan nazorat qilinadi (Perneev,
2015). Tarixan moliyaviy nazorat institutsional
tuzilmalarning bir qancha asosiy
modellari mavjud
bo‘lib, ular mamlakat va yurisdiksiyaga qarab farq
qilishi mumkin. Ba’zi tez-tez kuzatiladigan model-
larga quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Markazlashtirilgan model. Ushbu modelda
bitta markaziy organ yoki agentlik milliy darajada
moliyaviy nazorat uchun javobgardir. Ushbu marka-
ziy organ odatda audit o‘tkazish, moliyaviy faoliyat-
ni nazorat qilish va moliyaviy qoidalar va qonunlar-
ni qo‘llash huquqiga ega.
2. Markazlashtirilmagan model. Ushbu mo-
delda moliyaviy nazorat uchun mas’uliyat
turli
boshqaruv darajalaridagi bir nechta agentliklar yoki
organlar o‘rtasida taqsimlanadi. Masalan, milliy,
mintaqaviy va mahalliy darajada alohida moliyaviy
nazorat organlari bo‘lishi mumkin, ularning har biri
o‘ziga xos vakolat va majburiyatlarga ega bo‘ladi.
3. Integratsiyalashgan model. Ushbu modelda
moliyaviy nazorat funksiyalari davlat vazirliklari
yoki idoralarining kengroq tuzilmasi bilan birlashti-
riladi. Ushbu integratsiya moliyaviy nazorat faoliya-
tini boshqa davlat funksiyalari, masalan, byudjet-
lashtirish va moliyani boshqarish bilan yanada
yaqinroq muvofiqlashtirish va uyg‘unlashtirish
imkonini beradi.
4. Mustaqil model. Ushbu modelda moliyaviy
nazorat funksiyalari mustaqil institut tomonidan
amalga oshiriladi, ular ko‘pincha oliy nazorat organi
yoki bosh auditor deb ataladi.
Bu mustaqil organ
odatda davlat hokimiyatining ijro etuvchi hokimiya-
tidan alohida bo‘lib, audit o‘tkazish, hisobotlar
chiqarish va moliyaviy boshqaruv va hisobdorlikni
yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar berish vakolatiga ega.
5. Gibrid model. Ba’zi mamlakatlarda markaz-
lashtirilgan, markazlashmagan va mustaqil model-
lar elementlarini birlashtirgan gibrid model qo‘lla-
niladi. Bunga standartlar va siyosatlarni belgilash
uchun mas’ul bo‘lgan markaziy organ kiradi, shu
bilan birga audit va nazorat
funksiyalarini hukumat-
ning turli darajalaridagi mustaqil organlarga topshi-
radi.
Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu modellar har
bir mamlakat yoki yurisdiksiyaning o‘ziga xos ehti-
yojlari va jihatlariga mos ravishda moslashtirilishi
va sozlanishi mumkin. Modelni tanlash hukumat-
ning kattaligi, markazlashganlik darajasi va mavjud
huquqiy va institutsional asoslar kabi omillarga
bog‘liq.
Boshqaruvning demokratik shakllari yaxshi
shakllangan va bozor iqtisodiyoti rivojlangan mam-
lakatlarda nazorat organlarining yetarlicha samarali
tizimi mavjud bo‘lganda, nazoratni tashkil etish o‘z-
o‘zidan maqsad sifatida emas, balki, davlat moliyasi
va moddiy resurslarni boshqarishning ajralmas
qismi
sifatida, shuningdek, fuqarolarning davlat va
boshqa mablag‘lardan foydalanish to‘g‘risida
ishonchli ma’lumot olish huquqini amalga oshirish
vositalaridan biri sifatida qaraladi (Kabashkin va
Kartasheva, 2011).
Ushbu tadqiqot uchun davlat moliyaviy na-
zorati sohasida katta tajriba to‘plagan va ushbu
sohada standartlashtirish
jarayonini faol rivojlanti-
rishda davom etayotgan davlatlar tanlab olindi. Shu
bilan birga, ular orttirgan tajriba bir necha daraja-
larda solishtirildi, jumladan, davlat moliyasi ustidan
umumiy nazorat, parlament va hukumat davlat
moliyaviy nazorati.
Germaniya va Fransiya misolida ko‘rish
mumkinki, davlat moliyasi ustidan umumiy nazorat
oliy moliyaviy nazorat organi tomonidan amalga
oshiriladi, bu funksiya audit idorasiga yuklatiladi.
Asosiy siyosiy rol parlamentga tegishli bo‘lgan
monarxik boshqaruv shakliga ega bo‘lgan mamla-
katlarda markaziy nazorat organi hukumatdan mus-
taqil bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri parlamentga hisobot
beradi, masalan, Buyuk
Britaniyaning Milliy audit
