Iqtisodiyot va ta'lim / 2023-yil 4-son
342
idorasi. Prezidentlik
respublikalarida ham parla-
ment nazorati amalga oshiriladi, masalan, Qo‘shma
Shtatlarda bu Kongressga bo‘ysunuvchi Bosh nazo-
rat va moliya boshqarmasi.
Shunday qilib, Fransiya Hisob palatasi (Cour
des Comptes) tashqi nazoratning oliy organi bo‘lib,
unga keng vakolatlar berilgan. U o‘z faoliyatini par-
lament va hukumatdan mustaqil ravishda olib bora-
di. Bu mustaqillik 1807-yilda tashkil topganidan
beri amalda bo‘lgan uning sud maqomiga asosla-
nadi. U moliyaviy yurisdiksiyaga ega, hukumat va
ijtimoiy sug‘urta hisoblarini tekshirish, boshqarish
va tasdiqlash uchun mas’uldir,
hamda davlat siyo-
satini baholashda ham ishtirok etadi. Hisob palatasi
o‘z faoliyatini o‘z kuzatuvlarining sifati va xolisligini
kafolatlaydigan: mustaqillik (taftishlarni rejalashti-
rish va o‘tkazishda hamda keyinchalik amalga oshi-
riladigan chora-tadbirlarni tanlashda), kollegiallik
va tartibning qarama-qarshiligi tamoyillariga muvo-
fiq amalga oshiradi. Birinchi Prezident palataga
raislik qiladi. Bosh kotib va bosh kotibning ikkita
yordamchisi Prezidentga bo‘ysunadi, Prezidentning
taklifiga binoan farmon bilan tayinlanadilar va
boshqarmalarni boshqaradilar. Hisob palatasi yetti
palata va bosh prokuraturadan iborat. Har bir pala-
ta,
qoida tariqasida, muayyan vazirlik faoliyatini,
shuningdek, nazorat qilinadigan hududga taalluqli
davlat korxonalari, muassasalar va boshqa tashki-
lotlarning hisobotlarini nazorat qiladi. Bir nechta
palatalarning o‘zaro ta’sirini talab qiladigan nazorat
kollegial organlar tomonidan amalga oshiriladi[28].
Bosh prokuraturaning asosiy vazifasi Fransiya qo-
nunchiligini qo‘llash bo‘yicha maslahatlar berishdan
iborat. Bundan tashqari, bosh prokuror Hisob pala-
tasining barcha palatalari
faoliyatida ishtirok etadi
va audit natijalari bo‘yicha hisobotlarni tekshiradi.
Moliya va sud muassasalari to‘g‘risidagi
Kodeksga muvofiq (Code des juridictions financiè-
res) hisob palatasi davlat muassasalarining moliya-
viy hisobotlarini tekshiradi hamda mintaqaviy va
hududiy Hisob palatalari tomonidan qabul qilingan
qarorlar ustidan berilgan shikoyatlarni ko‘rib chiqa-
di (Samoylova, 2010). Shunindek, ushbu kodeksga
muvofiq, byudjet mablag‘larini boshqaruvchilar fao-
liyatini nazorat qiluvchi hamda mansabdor shaxs-
larni javobgarlikka tortish huquqiga ega bo‘lgan
Byudjet va moliya intizomi sudi tashkil etildi.
Joriy moliyaviy operatsiyalarni nazorat qilish
Moliya vazirligi xodimlari tomonidan amalga oshiri-
ladi, hisob palatasi faqat yakunlangan moliyaviy
operatsiyalar ustidan nazoratni amalga oshiradi
(Ibragimova, 2016).
Hisob palatasi parlament va
hukumatga byudjet qonunchiligining bajarilishini
nazorat qilishda yordam berishdan tashqari, huku-
matni tekshirish va maslahat berish hamda parla-
mentga ko‘maklashishga ham chaqirilgan. Ushbu
missiya LOLF (La loi organique relative aux lois de
finances) qonuni, ijtimoiy ta'minotni moliyalashti-
rish bo'yicha harakatlar to‘g‘risidagi konstitutsiya-
viy qonun hujjatlariga va 2008-yildagi konstitut-
siyani qayta ko‘rib chiqishga asosan mustahkamlan-
gan va kengaytirilgan. 2011-yilda
Hisob palatasi-
ning siyosatni baholashda parlamentga yordami be-
rishi qonunda belgilab berildi. Hisob palatasi organ
yoki muassasa tomonidan amalga oshirilayotgan
faoliyatning tejamkorligi, samaradorligi va natija-
viyligi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Frantsiya
Hisob palatasi kollegial faoliyat yuritadi, bu bilan u
boshqa davlatlarning (masalan, Buyuk Britaniya)
oliy nazorat organlaridan sezilarli darajada farq
qiladi.
Fransiyada mintaqaviy va hududiy hisob pa-
latasi davlat buxgalterlarning hisoblarini,
shuning-
dek, hududiy hokimiyat va ularning davlat organla-
rining boshqaruv va byudjet faoliyatini tekshiradi-
gan mustaqil organdir (Erkaboyev va Ibragimov,
2023). Ammo 82-213-sonli Qonunning qoidalariga
binoan, nazoratning mazmuni ishning materiallari-
ga qarab farqlanadi, ularni ikkita asosiy guruhga
bo‘lish mumkin (Filatova, 2018):
1) hududiy hisob
palatasi yakuniy qaror
qabul qiladigan holatlar (mutlaq vakolatlarga ega);
2) hududiy hisob palatalarining qarorlari
ustidan Fransiya Hisob palatasiga shikoyat qilinishi
mumkin bo‘lgan holatlar (qo‘shma vakolatlar). Asli-
da, agar qaror bahsli bo‘lsa, Frantsiya Hisob palatasi
apellyatsiya sudi vazifasini bajaradi.
Hisob palatasi davlat tashkilotlari va bosh-
qarmalarining buxgalteriya bo‘limlari tomonidan
amalga oshirilayotgan barcha davlat hisob-kitobla-
rini tekshirish va baholash, barcha davlat obyektlari
ishidagi kamchiliklarni bartaraf etish hamda davlat-
ga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplash bilan bog‘-
liq muammolarni hal etish variantlarini ko‘rsatuv-
chi qarorlar chiqarishga haqli. Tekshiruvlar natijala-
riga ko‘ra Frantsiya Hisob palatasi har yili Respub-
lika Prezidentiga taqdim etishi, shuningdek mat-
buotda chop etishi kerak bo‘lgan
hisobotlar shakl-
lantiriladi (Zaitseva, 2016).
Hisob palatasining yangi kompetensiyasi ser-
tifikatlashtirishdan iborat. Sertifikatlashtirish nafa-
qat texnik masala, balki hisob palatasi vakolatlari va
faoliyatining yangi sohasi hisoblanadi. Yakuniy
maqsad aholiga aniqroq va tushunarli moliyaviy va
buxgalteriya ma’lumotlarining ishonchli manbasini,
shuningdek, davlatning moliyaviy holati va ijtimoiy
ta’minotning yanada shaffof ko‘rinishini taqdim
etishdan iborat[28].
Moliyaviy yurisdiktsiya Kodeksiga muvofiq
(Financial Jurisdictions Code) hisob palatasi hamda
mintaqaviy va hududiy hisob palatalari aʼzolari oʻz
vazifalarini bajarish chogʻida hisob palatasining va
mintaqaviy hisob palatalarining maslahat kengash-
lari fikrini hisobga olgan
holda belgilangan kasbiy
standartlarga rioya etishlari shart. Bundan tashqari,
hisob palatasi o‘z faoliyatini Oliy nazorat organlari
xalqaro tashkiloti (INTOSAI) tomonidan qabul qilin-
gan standartlarga muvofiq amalga oshiradi.
