Detallar yuza g’adir-budirliklari bo’yicha yeyilmani aniqlash usullari

Yuza qatlamlarining fizika-mexanikaviy xususiyatlari detal materialining hajmiy xususiyatlaridan katta farq qiladi. Chunki yuza qatlamlari oksidlangan bo’ladi, yuza qatlamlari holati unga ishlov berish xarakteriga bog’liq bo’ladi, ya’ni mexanikaviy ishlov berish davrida yuza qatlamlari plastik deformatsiyaga (puhtalanishga) duchor bo’ladi. Oksidlanish va plastik deformatsiya (puhtalanish) yuza qattiqligining detalning ichki qatlamlari qattiqligiga nisbatan oshib ketishiga olib keladi.

Yuza mikrogeometriyasining ta’siri yuzalarning ideal silliq, bo’lmasligi, ya’ni mikro va makro notekisliklardan iborat ekanligi tufayli bo’ladi. Detal yuzasiga texnologik ishlov berish jarayonida yuza sirtida mikrorelef-texnologik g’adir-budirliklar hosil bo’ladi. Detalning ishlash jarayonida bu g’adir-budirlik o’zgarishi mumkin, ammo yo’q bo’lib ketmaydi. Detal yuzasining ideal sillik, yuzadan toyishi (og’ishi, chetga chiqishi) ikki xil bo’ladi: g’adir-budirlik va to’lqinsimonlik. Undan tashqari, detal yuzasiga texnologik ishlov berish jarayonida bir marotabagina (doimo qaytarilmaydigan) xatolik ham ro’y berishi mumkin. Bunday xatoliklar makrotoyish (makroog’ish) deb ataladi (4.1-rasm). Mikrotoyish g’adir-budirlik va to’lqinsimonlik turlariga ega.

Makrotoyish esa qavariqlik, egilganlik va konussimonlik (konusnost) turlarda bo’ladi.

G`adir-budurlik deb bazoviy uzunligi 80...800 mkm dan iborat uzunlikdagi

umumiy notekislikning qadami l = 2...800 mkm va maksimal balandligi R = 0,02...400 mkm bo’lgan notekislikka aytiladi (4.2-rasm).

turlariga ega bo’lib bir marotaba bo’ladigan qaytarilmas xarakterga ega va bunda notekislik qadamining balandligiga nisbati 1000 dan ortiq bo’ladi. Yuza g’adir-budirligi uning mikrorelefini hosil qiladi. G`adir-budirlikni o’lchash uchun eng ko’p tarqalgan uslub jism yuzasi notekisligini profillometr – profillograf bilan o’lchashdir. Bunday o’lchov asboblari bilan o’lchanganda hosil bo’ladigan yuza g’adir-budirlikni profillogrammalar deb ataladi.

Quyida eng ko’p tarqalgan va ishlatiladigan g’adir-budirlik parametrlariga to’xtab o’tamiz:

1. R_max — notekislikning eng katta balandligi, bu bazaviy uzunlik (l) da o’lchangan notekislikning eng do’nglik (chiqiq) joyida eng cho’nqirlik joyigacha bo’lgan masofadir.

Tutashuv masalalarini yechish davrida R_max dan tashqari R_a va R_t degan g’adir-budirlikning boshqa parametrlari ham qo’llaniladi. R_a – g’adir-budirlikning o’rtacha arifmetik toyishi (og’ishi) bo’lib, u quyidagicha aniqlanadi:

	1	1		1
=		∫	| ( )|=		∑| |
		0
					=1

bunda y – profilning har qanday nuqtasidan uning o’rta chizig’igacha bo’lgan masofa (4.3-rasm).

R_z – g’adir-budirlikning o’nta nuqta bo’yicha aniqlangan balandligi deyilib, u quyidagicha aniqlanadi:

	1	5	5
=		(∑|	|+∑|	|)
	5
		=1	=1

bunda l – bazaviy uzunlik (4.3-rasm);

H_max – H_min – do’nglik (chiqiq) va chuqurlik balandliklari.

2. g’adir-budirlik cho’qqisining egrilik radiusi (r) (4.3-rasm).

   
   

2. g’adir-budirlik (profil) ning tayanch egri chizig’i.

   
   

Tayanchlar egri chizig’i (opornaya krivaya) detal yuzasidagi qatlam materialining g’adir-budirlikning balandligi bo’yicha taqsimlanishini ifodalaydi.

Tayanchlar egri chizigini aniqlash uchun detal yuzi profillogrammasini qator gorizontal bir-biriga parallel bo’lgan sathlarga bo’lib chiqiladi. (4.4-rasm).

Keyin har bir sathda kesilgan g’adir-budirlikdagi, Δl₁ ga teng engliklar umumiy kesmalar bo’yicha qo’yib chiqiladi va bular qiymati asosida egri chiziq hosil qilinadi. Bu egri chiziq tayanch egri chizig’i deb ataladi.

4.4-rasm. Tayanch sirtlar egri chizigini aniqlash sxemasi.

Bu egri chiziq tayanch egri chizig’i deb ataladi. 4.4-rasmning «a» qismida l masofada joylashgan g’adir-budirliklar bir necha cathlapga bo’lib chiqilgani ko’rsatilgan, «b» qismida esa bu sathlarda kesilgan g’adir-budirliklar umumiy qiymati (ΣΔl1, ΣΔl2, ΣΔl3 va x.k.) qo’yilib tayanch egri chizig’ini hosil qilinishi keltirilgan.

Amaliyotda ko’proq profilning nisbiy tayanchlar uzunligi (tp) qo’llaniladi va u quyidagi ifoda bilan topiladi:

^{= ( )}
bunda, tp- nisbiy tayanchlar uzunligi (GOST — standart bilan reglamentlanadi

– aniqlangan bo’ladi); a – yaqinlashish — (4.4-rasm); R_max—notekislikning eng katta balandligi (GOST—standart bilan aniqlanadi); b, γ – tayanch egri chizig’i

parametrlari.

=	(		) ,	= 2		− 1

bunda t_m – o’rta chiziq bo’yicha olingan profilning nisbiy tayanchlar uzunligi (profillogrammadan aniqlanadi); R_p – do’nglik (chiqiq) ning eng katta balandligi (profillogrammaning o’rta chizig’idan do’nglikning eng yuqori nuqtasigacha bo’lgan masofa). Odatda R_p = 0,5 R_max (yoki R_r= H_imax – 4.3-rasmga qarang).

4.5-rasm. G’adir-budir yuzaning silliq yuzaga yaqinlashish sxemasi