106
DEVIANT XULQ-ATVOR RIVOJLANISHINING OLDINI
OLISHDA RUHIY TARBIYA USULLARIDAN FOYDALANISH
Xasanova Iroda Alimjonovna, JDPU Umumiy psixologiya kafedrasi
o‘qituvchisi
Rashidova Noila Bosim qizi, Pedagogika-psixologiya fakulteti 2-kurs
talabasi
Annotatsiya: Yosh avlod o‘rtasida deviant xulq-atvorning rivojlanishi va
jamiyatdagi jinoyatchilik hodisalarning o‘sishi o‘rtasida o‘zaro bog’liqlik mavjud.
Noqonuniy xatti-harakatlar qilish istagi bolalar va o‘spirinlarning deviant
xatti-harakatlar qilish istagi rivojlanishi bilan ortib bormoqda. Shuning uchun
deviant hatti-harakat kuzatilayotgan yoshlarni tarbiyalashda hisobga olinishi kerak
bo‘lgan ijtimoiy, biologik va psixologik omillarga bog’liq.
Kalit so‘zlar:Deviant, yoshlar, xulq-atvor, og’ish, jinoyatchilik,
profilaktika, ruhiy tarbiya, din.
Xulq-atvorning ijtimoiy normalariga zamonaviy jamiyatning barcha a’zolari
rioya qilishlari kerak. Ba’zida ba’zi odamlar qabul qilingan qoidalar va
me’yorlarga zid
Zid bo‘lgan deviant yoki deviant xulq-atvorni namoyish qilib, belgilangan
doiradan chiqib ketish odatiy holdir. Bunday xatti-harakatlarning alomatlari
bo‘lgan odamning belgilarini bilish va buni qanday qilib tuzatish mumkinligini
tushunish foydalidir. Deviant xulqning oldini olish faoliyati umumiy va maxsus
tadbirlardan biri, ular ijtimoiy faoliyatni turli darajalarini qamrab oladi.
Muvaffaqqiyatli profilaktik ishlarning asosiy shartlari: uning ixcham yig’ilganligi,
ketma – ketligi, uzviyligi, dolzarbligi, toifaga to‘g’ri bo‘linganligi. Ijtimoiy
muhitdan kelib chiqqan holda diniy qadriyatlar vositasida ana shunday
deviantlikka xoslikni tuzatish mumkin. Chunki din inson ma’naviyatini ezgulikka
yetaklovchi omildir.
Birinchi darajagi profilaktika ishlari – noma’qul xossalarning ta’sirini
yo‘qotishga, shu xususiyatlarga nisbatan immunitet hosil qilishga qaratilgan chora
– tadbirlardir. Bu tadbirlar o‘smirlar orasida keng yo‘lga qo‘yilishi mumkin.
Ikkinchi darajadagi ishlar esa, asab – ruhiy tizim buzilishini ilk davrda aniqlab, uni
tuzatishga, “xavfli guruh”dagi o‘smirlar bilan ishlashga, endi shakllanayotgan
deviant fe’lga ega o‘smirlarni qayta tarbiyalashga qaratilgan. Uchinchi darajadagi
ishlar – bu asab – ruhiy tizim buzilishidan kelib chiquvchi xulq – atvor illatlarini
davolash bo‘yicha olib boriladigan maxsus faoliyat deviant xulqli o‘smirlarning
o‘ta og’ir fe’l – atvorni namoyon qiluvchi qilmishlarini oldini olishi mumkin.
Ruhiy profilaktika ishi uch darajali oldini olish choralaridan iborat bo‘lishi
mumkin. Qanday uslubda amalga oshirilayotganiga qarab, ruhiy profilaktika ishi
quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin:
Ijtimoiy – ruhiy va axloqiy treninglar
107
Namunaviy dasturlar
Psixologik maslahatlar
Komplekslik – jamlangan, umumlashgan tadbirlar
Ommaviy guruhlashishni ilgari surish
Ma’lumotlarning xosligi
Salbiy xotimani iloji boricha chetlab o‘tish
Diniy va an’anaviy rituallar
Kelajakka intilish istiqboli, reja asosida harakatlanish.
Deviant xulqli o‘smirlarga ko‘rsatiladigan yordam, asosan, ikki yo‘nalishda
bo‘ladi. Ruhiy jihatdan oldini olish, ruhiy tuzatmoq va oqlamoq. Psixologik tashxis
qo‘yish – psixodiagnostika – kerakli bo‘lgan, ammo hayotiy zarurat sanalmaydigan
faoliyatdir. O‘smir yoshlar bilan ruhiy profilaktika ishini olib borishning turli
shakllari bor. Ilmiy – ommabop adabiyotlarga asoslanib, ularni yettita shaklga
umumlashtirgan holda amalga tatbiq estish mumkinki, aynan shu shakllar, nafaqat
chet davlatlarda, qisman O‘zbekistonda ham qo‘llanilib kelinmoqda.
Birinchi shakl – ijtimoiy muhitni tashkil qilish. Uning asosida atrof –
muhitni deviant xulqli o‘smirlarga bo‘lgan ta’siri haqidagi tasavvurlari yotadi.
Atrofdagi muhitga ta’sir qilib, shaxsni salbiy xulqini o‘zgartirish mumkin. Bunda
o‘smirning deviant xulqini muhokama qiluvchi jamoatchilikning ta’siri ham ish
berishi mumkin. Faoliyat davomida oilaga, alohida shaxsga suyanish mumkin.
Yuqoridagi shakl negizida sog’lom turmush tarzini, jismoniy tarbiyani, sport bilan
shug’ullanishni targ’ib qilish bilan deviant xulqqa bog’lanib qolishning oldinin
olish mumkin. Ayniqsa, bola o‘z bo‘sh vaqtni o‘tkazadigan joylarda profilaktika
ishllarini olib boorish kerak. Ko‘chalarda lider – o‘smirlar tayyorlash orqali
yoshlar bilan ishlashni yo‘lga qo‘yish mumkin. Shu ishlar zamirida o‘smirlarni
nomaqbul xatti – harakatlaridan himoya qilish, ularni qo‘llab turuvchi, qayta
tarbiyalovchi xududlarni yaratish yotadi. Lekin, bu ishlarni asosiy kamchiligi –
ijtimoiy holat bilan deviant xulqning bog’liqligini yetarlicha o‘rganilmaganligi
hisoblanadi. Umuman olganda, birinchi shakl asosida faoliyat olib borish yaxshi
natija beradi.
Ikkinchi shakl bo‘yicha profilaktika olib borish usuli – axborot yetkazish. Bu
ancha ommalashgan yo‘nalish bo‘lib, unda leksiya, suhbat, maxsus adabiyotlar va
telefilmlardan foydalaniladi. Bunday yondashuvning asosiy maqsadi – shaxsning
bilish faoliyati va qiziqishlariga ta’sir qilib, unda kerakli, to‘g’ri xulosa chiqara
olish qobilyatini shakllantirishdir. Buning uchun, masalan, giyohvand
moddalarning sog’liqqa va shaxsga qanchalik halokatli ta’sir qilishi haqidagi aniq
faktlarga asoslangan statistik ma’lumotlar va misollarda keng foydalanish zarur.
Ko‘pincha bunday ma’lumotlar qo‘rqitish tusida bo‘ladi. Shuningdek, ta’sir qilish
davomida giyohvand moddalarning yomon oqibatlari sanab o‘tiladi va deviant
xulqli o‘smirlarning ayanchli taqdiri, shaxs sifatida tanazzulga yuz tutish hollari
108
tasvirlab beriladi. Bu shaklda profilaktika ishini olib boorish axborot bilish
jarayoniga ta’sir qilishi mumkin, ammo shaxs o‘z xulqini tubdan o‘zgartirmasligi
ham kuzatiladi. O‘z ta’siri bo‘yicha bilish jarayoni deviant xulqning darajasini
pasaytirmaydi. Aksincha, salbiy deviant holatlar bilan tanishuv, ba’zi o‘smirlarni
unga qiziqtirib qo‘yadi. Va ko‘pincha ma’lumotlar o‘z vaqtida emas, juda erta yoki
juda kech qolib beriladi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, giyohvandlikning zararlari,
halok etuvchi oqibati haqidagi suhbatlarni 14 yoshdan oldinroq olib borish kerak.
Bu suhbatlarni tuzishda shunga e’tibor berish kerakki, suhbat davomida giyohvand
modda to‘liq tasvirlanib, uning beradigan “lazzati” haqida so‘z yuritilmasin.
Suhbat mazmuni deviant xulqning ayanchli oqibatlari va unga qarshi kurashish
hayotiy zaruratga aylanishi lozimligi haqida bo‘lsin. Bunday profilaktika shaklini
rivojlantirish, ta’sirini oshirish uchun qo‘rqitish ruhidagi ma’lumotlarni
kamaytirib, qolgan ma’lumotlarni yoshga, jinsga, ijtimoiy kelib chiqishga qarab
ishlatishni talab qiladi. Profilaktika ishlarini uchinchi shakli – ijtimoiy zarur
bo‘lgan ko‘nikmalarni faol o‘rgatishni singdirishdir. Bu shakl bo‘yicha ishlashda
trening o‘tkazish vositasidan foydalaniladi. Bugungi kunda trening o‘tkazishning
quyidagi formalari mavjud. Salbiy ijtimoiy ta’sirga qarshi bo‘lgan rezistentlik
treninggi. Treningning maqsadi: deviant xulq yo‘nalishini yaxshi xususiyatlar
tomon burish. Buning uchun o‘smirda quyidagi ko‘nikmalar shakllantiriladi –
ba’zilarning salbiy ta’siriga qarshi o‘z fikriga ega bo‘lish, ba’zi ichuvchi kattalar
ta’siriga tushmaslik, kimdir ta’sir – bosim o‘tkazayotganda yo‘q deyishni ham
bilish. Agressivlik va affektiv – qimmatli bilim berish bu deviant xulqqa
emotsional holati ta’sirini olib beruvchi faoliyat. Ruhiy zo‘riqishlar oqibatida kelib
chiquvchi muammolarning oldini olish uchun o‘smirlarning ruhiyatini o‘rganishga,
stress holatlarda o‘zini munosib tuta olishga o‘rgatishadi. Guruhda ishlash
davomida qaror qabul qilish, o‘z – o‘zini to‘g’ri baholash, o‘zini o‘rganish va
hayotiy qadriyatlarini qadriga yetish kabi ko‘nikmalar shakllantiriladi. Hayotiy
ko‘nikmalarni shakllantirish treninggi. Hayotiy ko‘nikmalar deganda – shaxs
uchun kerakli bo‘lgan ijtimoiy bilish jarayono tushuniladi. Avvalo. Bular –
muloqot qilish, do‘stona aloqada bo‘lish va muammolarni do‘stona hal qilishdir.
Shuningdek, buning zamirida javobgarlikni his qilish, maqsad qo‘yish, o‘zining
qiziqishlari va pzitsiyasini himoya qila olish ham bor. Xulosa qilib aytganda,
asosiy kerakli ko‘nikma, bu o‘zini boshqara olish, o‘ziga qat’iy ishonch, o‘zini
o‘zgartira olish, atrofga ta’sir o‘tkaza olishdir. Profilatika ishlarining to‘rtinchi
shakli – deviant xulqqa muqobil xulqni shakllantirish. Bu shaklda deviant
o‘smirlar bilan ishlash deviant xulqning o‘rnini bosuvchi xulqni topishi bilan
bog’liq. Masalan, giyohvand moddalarga bog’liqlik o‘rnini o‘z –‘ziga ishonch
109
ruhiga o‘zgartirish juda katta yutuq hisoblanadi. Chunki, ko‘pgina giyohvandlar
psixotrop moddalarning aynan kayfiyatni ko‘tarish xususiyatiga qiziqadilar,
kayfiyatni maqbul yo‘llar bilan o‘zgartirilishi profilaktika ishining asosidir.
Muqobil shaklda kayfiyatni ko‘tarish usullari:
Diniy marosimlar
Sayohatlar, tog’larga chiqish
Alpinizm
Ekstremal sport turlari
Sevgi
Kerakli muloqot
Ijod
Faoliyat
Xayriya ishlari
Bu mashg’ulotlardan istalgan vaqtda foydalanish mumkin. Oila bilan
hamkorlikda olib borilayotgan profilaktika ishlardan quyidagilar asosiylaridir:
muntazam qiziqishlarning erta boshlanishi, tarbiyalash, yaxshi ko‘rish va yoqimtoy
bo‘lish qobilyatini shakllantirish, mehnat qilish va bo‘sh vaqtini unumli o‘tkazishni
bilish. Ota – onalar shuni bilishlari zarurki, shaxsni tarbiyalash bolaning yoshlik
chog’idan sport, san’atga bo‘lgan qiziqishlarini tarbiyalashdan boshlanadi. Agar
o‘smir yoshigacha bolada ijodiy qobilyatlar tarbiyalanmasa, bunday shaxs yillar
o‘tkan sari yomonliklarga o‘ch bo‘laveradi.
Profilaktika ishlarining beshinchi shakli – sog’lom turmush tarzining
shakllantirilishi. Bu o‘smirning nechog’lik o‘z sog’lig’i, atrof – muhit bilan
garmoniyasiga, o‘z organizmiga javobgarligi bilan belgilanadi. Insonning o‘z
sog’lig’iga ehtiyotkorona munosabati, kasal keltiruvchi omillardan chetlashib yura
olishi, ayniqsa, shaxsning xislatlaridan deb baholanadi. Sog’lom turmush tarsi
deganda – yaxshi, vitaminli taomlarni yeyish, muntazam jismoniy faoliyat bilan
shug’ullanish, mehnat va damning ketma – ketligiga rioya qilish, tabiat bilan
garmoniyada yashash, ortiqcha dabdabaga yo‘l qo‘ymaslik tushuniladi. Bunday
hayot tarzi ekologik tafakkurga va jamiyatning rivojlanish darajasiga ham bog’liq.
Profilaktikaning oltinchi shakli – shaxsiy resurs (quvvat)larni safarbar qilish.
Artterapiya shaxsning ijobiy sifatlarini faollashtirish, masalan, sport bilan
shug’ullanish, ijodiy faoliyat, guruhlar, fan-klublarda bo‘lish kabilar. O‘z
navbatida yuqoridagidek ishlar shaxsning sog’lon va ijobiy, ijodiy hayotda
ishlashiga xizmat qiladi.
Profilaktika ishining yettinchi shakli – deviant xulqning salbiy oqibatlarini
yo‘qqa chiqarish (minimizatsiya). Bu shakllardagi ishlar shakllanib bo‘lgan salbiy
fe’l – atvorga nisbatan qo‘llaniladi. Bu faoliyat yomon fe’l – atvorning oqibatlarini
yo‘qotishga qaratilgan. Masalan, giyohvandlarga kerakli tibbiy yordam ko‘rsatish,
uning ayanchli oqibatlarini aniqlashtirish kabilar. Deviant xulqli o‘smirlar bilan
olib boriladigan profilaktika va tuzatish ishlari ijtimoiy – ruhiy xususiyatlarga ega.
Deviant xulq ustida olib boriladigan ishda dastlab yakka tartibdagi ishlarni olib
110
borish maqsadga muvofiq, chunki guruhda o‘smirlar bir – biriga salbiy ta’sir
qilishi mumkin.
Shu paytning o‘zida oila bilan ham ishlash kerak. oiladagi munosabatlarning
ahvolini tahlil qilib bo‘lgan so‘ng, individual ish bilan birga guruhda ham ish olib
boorish kerak. tuzatish ishlari olib borilganda, o‘smirning ijtimoiy qadriyatlarini,
qarashlar va qobilyatlarini hisobga olish kerak, bu mezonlar shaxs dunyoqarashini
shakllantiradi. Bolaning bo‘sh vaqtini iloji boricha foydali ishlar bilan band etib,
uni ijobiy shakllanish vositalari: kitob o‘qish, o‘z – o‘zini takomillashtirish, uy
ishlari, musiqa va san’at, sport bilan tarbiyalash kerak. Shuni hisobga olish
kerakki, deviant xulqli o‘smirlarga nisbatan olib borilgan tarbiyaviy profilaktik
ishlar faqatgina o‘smirlarning o‘zlariga qaratilgan bo‘lishi mumkin emas. O‘smirni
to‘liq tuzatish uchun uning atrofidagi muhitni o‘zgartirish darkor.
Deviant xulqli o‘smirga jamoatchilik tarafidan ta’sir qilinishi quyidagi
shakllarda bo‘lishi mumkin: huquqiy choralar, tibbiy aralashuv, pedagogik ta’sir,
ijtimoiy himoya va ruhiy yordam kabilar. Deviant xulqli o‘smirning og’ir fe’li va
davomli illatlari sababidan tuzatish, qayta tarbiyalash ishlarini yaxshi tashkil
qilingan ijtimoiy – pedagogik va ruhiy faoliyat ketma – ketligi kabi qurish talab
etiladi.
Profilaktika ishlarining samarasi quyidagi belgilar darajasi bilan baholanadi:
salbiy xulqning kamayishi darajasini ko‘rsatuvchi obyektiv belgilar (masalan,
alkogol iste’mol qilishning kamayishi, yo‘qqa chiqishi). Salbiy xulqning kamayishi
darajasini ko‘rsatuvchi subyektiv o‘zgarishlar (masalan, sog’lom turmush tarzida
yashashni xohlash). Ijobiy o‘zgarishlarning asosiy mezonidan biri – ijtimoiy
munosabatlarni to‘g’ri qurishga bo‘lgan ko‘nikmaning shakllana boshlashidir.
| 