Elektr yurituvchi kuch. Tashqi kuchlar zaryadlarni ko’chirish uchun ma’lum ish bajaradi. Birlik musbat elektr zaryadini butun zanjir bo’ylab ko’chirishjda tashqi kuchlar bajaradigan ish to’k manbayining elektr yurituvchi kuchi (EYK) deyiladi.
Elektr yurituvchi kuchning SI dagi birligi –volt (V).
O’zgarmas tok oqadigan o’tkazgichning ichida bir payitning o’zida ham kulon (Ekul), ham tashqi (ET) maydon kuchlari mavjud bo’ladi. Maydoning natijaviy kuchlanganligi esa superpazitsiyia prinsipiga muvofiq aniqlanadi, ya’ni
E= Ekul+ET
O’tkazgichdan elektr toki oqib Q zaryadning ko’chishida ham kulon kuchlari ham tashqi kuchlar ish bajaradi. To’la ish esa bu ishlarning yig’indisiga teng bo’ladi.
A=Akul+AT
Bu tenglikning har ikkala tomonini Q ga bo’lib va uni zanjirga qo’llab, quyidagiga ega bo’lamiz.
AAB Akul AT
(1.7)
Q Q Q
AAB =( φA-φB)- A va B nuqtalar orasidagi potensiallar farqini
Q
AT
Q BA
esa AB qismiga ta’sir etuvchi elektr yurituvchi kuchni ko’rsatadi. Unda (1.7) ifodani
quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:
AAB =( φA -φB )+ (1.8)
Q BA
Kuchlanish. Zanjirning AB qismidagi kuchlanish deb, birlik musbat zaryadni shu qism bo’ylab ko’chirishda ham kulon kuchlari bajargan to’la ishga teng bo’lgan fizik katalikka aytiladi: Demak:
(1.8) ni qayta yozamiz:
AAB Q
U BA
U BA
(A B ) BA
(1.9)
(1.9) ifodadan ko’rinib turibdiki,agar EyuK bo’lmasa, kuchlanish potensiallar farqiga teng bo’ladi:
UBA ( A B )
BA =0, unda zanjirning AB qismidagi
Uzilgan manba klemalardagi potensiallar farqi asosida EyuK ni o’lchash mumkin.
U BA =0 da BA
( A B )
bo’ladi.
Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni
Mazmuni: zanjirning bir qismi uchun Om qonuni; elektr qarshiligi va uning birligi; elektr o’tkazuvchanlik va uning birligi;
Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. Elektr zanjirning EYK bo’lmagan qismi, ya’ni zanjirning bir qismi bilan ish ko’rayotgan bo’laylik. Bizni zanjirdan oqadigan to’k kuchi Ava B nuqtalar orasidagi potensiiallar farqiga aniqlanadi
U A B
(1.10)
Kuchlanishga qanday bog’liqligi qiziqtirsin. Nemis fizigi G. Om (1787-1854) tajribalari asosida bir jinsli o’tkazgichdan oqayotgan tok kuchi undagi kuchlanishga to’g’ri proporsionalligini aniqladi.
I U
R
(1.11)
Bu yerda R-o’tkazgichning qarshiligi.
(1.11) ifoda zanjirning bir qismi uchun Om qonuni ifodalaydi: O’tkazgichdagi to’k kuchi uning uchlaridagi kuchlanishga to’g’ri proporsional va o’tkazgichning qarshiligiga teskari proporsional.
Elektr qarshiligi va uning birligi. (72.2) ifodadan elektr qarshiligining aniqlash mumkin. U qarshilikning birligini aniqlashga imkon beradi.
R U
I
Elektr qarshiligining SI dagi birligi-Om (Ω).
(1.13)
[R] [U ] 1V
1 .
] I
1Ω-uchlariga 1V kuchlanish qo’yilganda 1A tok oqadigan o’tkazgichning qarshiligidir.
Elektr o’tkazuvchanlik va uning birligi. Elektr qarshiligiga teskari kattalik elektr o’tkazuvchanlik deyiladi:
G 1 (1.14)
R
Elektr o’tkazuvchanlikning SI dagi birligi- simens (S) dir:
1S-1Ω qarshilikli o’tkazgich qismining o’tkazuvchanligidir.
| 