EHMning rawajlanıw tariyxınıń tiykarǵı basqıshları
Bul maqalada kompyuterler rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları suwretlengen.
Kompyuter texnologiyaları rawajlanıwınıń tiykarǵı baǵdarları hám olardıń rawajlanıw
sebepleri xarakterlenedi.
EEMlar rawajlanıwınıń tiykarǵı basqıshları
Kompyuter texnologiyaları evolyutsiyası processinde júzlegen hár qıylı
kompyuterler jaratıldı. Olardıń kóbisi uzaq waqıttan berli umıtılǵan, basqaları
bolsa
zamanagóy ideyalarǵa sezilerli tásir kórsetdi. Bul maqalada islep shıǵıwshılar zamanagóy
kompyuterler kontseptsiyasına qanday eriskenligin jaqsılaw túsiniw ushın birpara zárúrli
tariyxıy minutalar haqqında qısqasha maǵlıwmat beremiz. Biz kóplegen tolıq
maǵlıwmatlardı qawıslardan sırtda qaldırıp, tek rawajlanıwdıń tiykarǵı noqatların kórip
shıǵamız. Biz kórip shıǵıs kompyuterler tómendegi kestede keltirilgen.
Ulıwma alǵanda, kompyuterler rawajlanıwınıń 6 basqıshın tariyxdan ajıratıp
kórsetiw múmkin: mexanik kompyuterler, vakuumlı kompyuterler (mısalı, ENIAC),
tranzistorlı kompyuterler (IBM 7094), integral mikrosxemalar boyınsha
birinshi
kompyuterler (IBM 360 ), jeke kompyuterlerdiń generatsiyasi.
Nólinshi áwlad (Generation Zero) - mexanik kompyuterler (1642-1945)
Esaplaw mashinasın jaratqan birinshi shaxs frantsuz alımı Blez Paskal (1623-1662)
bolıp, programmalastırıw tillerinen biri onıń atı menen atalǵan. Paskal bul mashinanı
1642 jılda, tek 19 jasında salıq jıynawshı ákesi ushın islep shıqqan. Bul tisli hám qolda
isleytuǵın mexanik dizayn edi. Paskaldıń esaplaw mashinası tek qosıw hám ayırıw
ámellerin atqara aldı.
30 jıl ótkennen, ullı nemis matematigi Gotfrid Vilgelm Leybnits (1646 -1716 ) qosıw
hám ayırıw menen bir qatarda kóbeytiw hám bóliniwdi de atqara alatuǵın taǵı bir mexanik
mashinanı jarattı. Haqıyqattan da, Leybnits úsh ásir aldın tórt funktsiyaǵa iye bolǵan qalta
kalkulyatorini jaratqan.
Taǵı 150 jıl ótkennen, Kembrij universitetiniń matematika professorı Charlz Bebbij
(1792-1871), spidometr oylap shıǵarıwshısı ayrıqsha dvigateldi islep shıqtı hám qurdi.
Paskal mashinası sıyaqlı tek qosıw hám ayırıw múmkin bolǵan
bul mexanik mashina
teńizde navigatsiya ushın nomerler kestelerin esaplab shıqtı. Mashinaǵa tek bir algoritm
qoyıldı - polinomlar járdeminde chekli ayırmashılıqlar usılı. Bul mashina maǵlıwmattı
shıǵarıwdıń júdá qızıqlı usılına iye edi: nátiyjeler mıs plastinada polat shtamp menen siqib
shıǵarıldı, bul bolsa keyinirek kirgiziw-shıǵarıw quralları - perfokartalar hám kompakt
disklardı kutdi.
Onıń apparatı áp-áneydey islegen bolsa -de, Bebbij tez arada tek bir algoritm menen
isleytuǵın mashinadan zerikib ketti. Ol kóp waqtın, shańaraq baylıǵınıń úlken bólegin
hám húkimetten taǵı 17 000 funt sterlingni Analitik dvigateldi islep shıǵıwǵa sarpladi.
Analitik dvigatel 4 komponentten ibarat edi: saqlaw úskenesi (yad ), esaplaw apparatı,
kirgiziw apparatı (perfokartalarni oqıw ushın ), shıǵarıw úskenesi (puncher hám printer).
Yad 50 bólshekli 1000 ta sózden ibarat edi; sózlerdiń hár biri ózgeriwshiler hám
nátiyjelerdi óz ishine alǵan. Esaplaw apparatı operandlarni yaddan aldı, keyininen qosıw,
ayırıw, kóbeytiw yamasa bolıw ámellerin atqardı hám nátiyjeni yadqa qaytardı.
Difference Engine sıyaqlı, bul apparat mexanik edi.
Analitik dvigateldiń abzallıǵı sonda, ol túrli wazıypalardı orınlawı múmkin edi. Ol
perfokartalardan buyrıqlardı oqıp shıqtı hám olardı atqardı. Birpara kórsetpeler
mashinaǵa yaddan 2 nomerdi alıwdı, olardı esaplaw apparatına ótkeriwdi, olar ústinde
ámeldi orınlawdı (mısalı, qosıwdı ) hám nátiyjeni yad apparatına qaytarıwdı ayttı. Basqa
jámáátler nomerdi sınap kóriwdi hám geyde onıń unamlı yamasa unamsız bolıwına qaray
filial operatsiyasın orınlawdı. Eger oqıwshına basqa programmaǵa
iye perfokartalar
kiritilgen bolsa, ol halda mashina basqa operatsiyalar kompleksin ámelge asırdı. Yaǵnıy,
ayrıqsha analitik dvigatelden ayrıqsha bolıp esaplanıw, ol bir neshe algoritmlardı orınlawı
múmkin.
Analitik qural elementar assemblerda programmalastırıwtirilganligi sebepli, oǵan
programmalıq támiynat kerek edi. Bul programmalıq támiynattı jaratıw ushın Bebbij
belgili ingliz shayırı Bayronning qızı Áke Augusta Lovelace atlı jas hayaldı yolladi. Áke
Lavleys dúnyadaǵı birinshi programmist edi. Zamanagóy programmalastırıw tili Áke
onıń atı menen atalǵan.
Sonı atap ótiw kerek, kóplegen zamanagóy injenerler sıyaqlı, Bebbij hesh qashan
kompyuterdi dúzetpegen. Oǵan 19-asirde ámeldegi bolmaǵan anıqlıq
menen etilgen
mińlaǵan hám mińlaǵan viteslar kerek edi. Biraq Bebbijning ideyaları óz dáwirinen
aldında edi hám búgingi kúnde de kóplegen zamanagóy kompyuterler dizayni Analitik
dvigatelge uqsas. Usınıń sebepinen, Bebbij zamanagóy cifrlı kompyuterdiń babası
ekenligin aytıw ádalatlı boladı.
1930 -jıllardıń aqırında nemis Konrad Zuse elektromagnit ornı járdeminde bir neshe
avtomatikalıq esaplaw mashinaların proektlestiriwtirdi. Ol óziniń rawajlanıwı ushın
húkimetten aqsha ololmadi, sebebi urıs baslandı. Soos Bebbijning jumısı haqqında hesh
nárse
bilmas edi, onıń mashinaları 1944 jılda Berlinni bombardimon qılıw waqtında
wayran etilgen, sol sebepli onıń jumısı kompyuter texnologiyalarınıń keleshektegi
rawajlanıwına tásir etpedi. negizinde, ol bul tarawda birinshilerden biri edi.
Azmaz waqıt ótkennen, Amerikada esaplaw mashinaları islep shıǵıldı. Jan
Atanasoffning mashinası óz dáwiri ushın júdá aldıńǵı edi. Ol ekilik arifmetik hám
informaciya sıyımlılıqlarınan paydalanǵan, olar waqıtı-waqıtı menen maǵlıwmatlardıń
joq etiliwin aldın alıw ushın jańalanadı. Zamanagóy dinamikalıq yad (RAM) áyne birdey
princip tiykarında isleydi. Sonıda atap ótiw kerek, bul mashina hesh qashan isley almadı.
Jorj Stibbitsning kompyuteri haqıyqattan da isledi, eger ol Atanasofftiń mashinasına
qaraǵanda talay ápiwayı edi. Stibits óz mashinasın 1940 jılda Dartmut kolledjindegi
konferenciyada kórsetti. Bul konferenciyada Pensilvaniya universitetiniń sol waqıttaǵı
fizika professorı Jan Mauchley qatnastı. Keyinirek ol kompyuterdi islep shıǵıw salasında
júdá ataqlı boldı.
Stibits hám Atanasoff avtomatikalıq qosıw mashinaların islep shıǵıp atırǵanda,
Garvarddagi jas Xovard Ayken doktorlıq dissertatsiyasınıń bir bólegi retinde qolda qosıw
mashinaların proektlestiriwde qattı isledi. Izertlewlerin tamamlaǵannan keyin,
Aiken
avtomatikalıq esap-kitaplardıń zárúrligini túsindi. Ol kitapxanaǵa barıp, Bebbijdiń jumısı
haqqında oqıp shıqtı hám Bebbij tisli uzatpalardan isley almaǵan relelerden tap sonday
kompyuter jaratılıwǵa qarar etdi.
Aikenniń birinshi kompyuteri Mark I 1944 jılda tamamlanılǵan. Kompyuterde hár
birinde 23 bólshekten ibarat 72 sóz bar edi hám qálegen buyrıqtı 6 sekundta atqara
alatuǵın edi. Kiritiw-shıǵarıw apparatları tesilgen lentadan paydalanǵan. Aiken Mark II
kompyuterin aqırına jetkezgeninde, releyli kompyuterler gónergen edi.
Elektronika
dáwiri baslandı.
