|
Ekologik ekspertizada atrof muhitga ta’sirini baholash
|
| bet | 8/9 | | Sana | 23.12.2023 | | Hajmi | 371,33 Kb. | | #127430 |
Bog'liq Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulte-fayllar.org (1) Ekologik ekspertizada atrof muhitga ta’sirini baholash.
Ekologik ekspertiza tabiatdan foydalanish sohasida qaror qabul qilishda ekologik talablarni hisobga olishni nazorat qilishning majburiy protsedurasi (bajariladigan ish tartibi) hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi ekspertizaga tavsiya qilingan obʼektning tabiatni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlik talablariga qanchalik darajada mos tushishini tekshirish va baholashdan iborat. Ekspertizaning asosiy natijasi texnik xatolarini aniqlash, ularning oqibatlarini ilmiy asosida baholash, qaror qabul qiluvchi organga (tashkilotga) tavsiyalar berish, ekspertizaga berilgan loyihalar va obʼektlarni roʼyobga chiqarishning eng samarali shart-sharoitlarini bashorat qilishga qaratilgan.
Ekologik ekspertiza atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB) protsedurasidan keyin va unga asoslangan holda amalga oishiriladi. АMTB-tabiatdan foydalanish sohasidagi qarorni tayyorlash va qabul qilishda ekologik talablarni hisobga olish protsedurasidir. Shu nuqtai nazardan davlat ekologik ekspertizasi АMTBni oʼtkazish qoidalariga amal qilishni nazorat qilish shaklidir.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) xoʼjalik va boshqa faoliyatni amalga oshirishning jamiyat uchun nomaqbul, qabul qilib boʼlmaydigan, ehtimol tutilayotgan salbiy ekologik va u bilan bogʼliq boʼlgan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa oqibatlarini aniqlash, ulardan ogohlantirish, ularni bartaraf etishning ishonchli va zarur tadbirlarini amalga oshirish maqsadlarida tashkil etiladi va oʼtkaziladi.
Bir necha xil asoslovchi xujatlarni ishlab chiqishni oʼz ichiga oladigan xoʼjalik va boshqa qarorlarni tayyorlashda atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB) bosqichma-bosqich tayyorlanadi va ularda nazarda tutilayotgan faoliyatning atrof muhitga taʼsirining turlari, manbalari, darajasi tafsilotlari aniqlanadi.
АMTB boʼyicha faoliyat mazmuniga qoʼyiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat. Ehtimol tutilayotgan va yoʼl qoʼyib boʼlmaydigan oqibatlarning oldini olish boʼyicha zarur va yetarli choralarni aniqlash va ularni qoʼllash uchun nazarda tutilayotgan faoliyatning atrof muhitga taʼsirini taxlil qilish va baholash jarayonida xujjatlarni asoslab beruvchilar quyidagilarni koʼrib chiqishlari kerak:
- moʼljallanayotgan loyiha va rejani amalga oshirishning maqsadi;
- moʼjlallanayotgan faoliyatning oqilona va maʼqul alʼternativasi (muqobil yoʼnalishlari);
- konkret hududlarda mavjud ekologik vaziyatni ilgari qabul qilingan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish boʼyicha qarorlarni xisobga olib loyihalarni va boshqa tavsiyalarni taʼriflash;
- hududlar va vaqtga mos xolda nazarda tutilayotgan faoliyat amalga oshirilayotgan hududlar atrof muhiti xolati toʼgʼrisidagi maʼlumotlar;
- nazarda tutilayotgan faoliyatning ehtimol tutilayotgan oqibatlari va uning alʼternativasi (muqobili);
- amalga oshirilayotgan qarorning jamiyat uchun qabul qilib boʼlmaydigan oqibatlarini bartaraf etish choralari va tadbirlari;
- monitoring dasturini ishlab chiqish boʼyicha takliflar, loyihadan keyingi iqtisodiy taxlil boʼyicha qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish.
АMTBni oʼtkazishda quyidagi asosiy printsiplarga amal qilish lozim:
1) Integratsiya (komplekslik). Xujjatlarni tayyorlash jarayonining barcha bosqichlarida tabiatga, aholiga, xoʼjalikka taʼsir koʼrsatish masalalari bir-biridan ajralgan holda koʼrib chiqilmasligi kerak.
2) Аlʼternativalik (muqobillik). Taʼsirni baholash loyihaning faqat koʼrib chiqilayotgan varianti bilangina cheklanishi mumkin emas.
3) Preventivlik (oldini olish, ogohlantirish). Loyihani ishlab chiqishning birorta bosqichi, uning turli tomonlarini qoʼshib, АMTBni tayyorlamasdan tugallanishi mumkin emas.
4) Ustuvorlik. Loyihalarni roʼyobga chiqarishda har qanday mulohaza va fikr uning ekologik oqibatlarini inkor etishga asos boʼla olmaydi.
5) Аniqlik(ishonchlilik). АMTBni oʼtkazishning detallashishi (batafsil tekshirish) darajasi tabiat, aholi va xoʼjalik oʼzaro taʼsirining ekologik ahamiyatini belgilab beruvchi darajadan kam boʼlmasligi kerak.
6) Saqlash(asrash). Rejalashtirilayotgan faoliyat ekologik xilma-xillikning kamayishiga, hududlar va akvatoriyalarning biomaxsuldorligi va biomassasining pasayishiga, shuningdek amalga oshirilayotgan loyiha taʼsiri sohasida tabiiy biosfera komplekslarining muhim hayotiy xissalarini yomonlashuviga olib kelmasligi kerak.
7) Mos kelish (moslik, toʼgʼri kelish). Rejalashtirilayotgan faoliyat aholi guruhlari yashashi sifatini yomonlashtiruvchi oqibatlarga olib kelmasligi va boshqa faoliyat turlariga tiklab boʼlmaydigan zarar yetkazmasligi kerak.
8) Oʼzgaruvchanlik (moslashuvchanlik) Rejalashtirilayotgan faoliyatga bogʼliq holda АMTB jarayonlari taxlilining miqyoslari, chuqurligi, turi boʼyicha oʼzgarishi mumkin.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) boʼyicha xujjatlar ikki bosqichda tayyorlanadi: 1) taʼsirni dastlabki baholash. Rejalashtirayotgan faoliyatning zarurati va maqsadga muvofiqligi va uni amalga oshirish usullarini tanlashni asoslashning dastlabki bosqichlarida oʼtkaziladi va АMTB uchun axborot darajasini aniqlash maqsadini koʼzda tutadi; 2) taʼsirni mukammal (toʼla) baholash. Xujjatlarni tayyorlash bilan bir vaqtda olib boriladi va uning natijalari ishlanmaning barcha variantlarini shakllantirish va tanlashda ishtirok etadi. Ushbu bosqichning natijasi: roʼyobga chiqarish yoki ishlanmani davom ettirish uchun tanlangan variant; АMTB boʼyicha hisobot; tanlangan variantni asoslash; «Аtrof muhitga taʼsir haqida bayonot». 3) muhokama qilish. Muhokama mutaxassislar va jamoatchilik ishtirokida ehtimol tutilayotgan ekologik oqibatlar, ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarni aniqlash maqsadida xujjatlarni davlat organlari tomonidan tasdiqlashdan oldin oʼtkaziladi. Unda АMTBni koʼrib chiqish, manfaatdor tomonlar va jamoatchilikni xabardor qilish, muhokama natijalarini rasmiylashtirish amalga oshiriladi.
АMTB jarayonida ekologik sharoit va talablarni aniqlash masalalari hal qilinadi, ekologik mezonlar va koʼrsatkichlar ishlab chiqiladi. АMTB baholashning asosiy koʼrsatkichlari qatoriga quyidagilar kiradi: 1) tabiat komponentlari (atmosfera, iqlim, suv, tuproq, oʼsimlik, xayvonat olami, tabiiy resurslar, relʼef va boshqalar) xolati koʼrsatkichlari: 2) ekotizimlar, landshaftlar xolati koʼrsatkichlari: 3) axoli va tibbiy-demografik xolati koʼrsatkichlari; 4) regionlar ijtimoiy-iqtisodiy xolati koʼrsatkichlari va boshqalar. (Bu koʼrsatkichlar maxsus yoʼriqnomalar, maʼlumotnomalarga asoslanib aniqlanadi).
Ekologik ekspertiza tabiatdan foydalanish sohasida qaror qabul qilishda ekologik talablarni hisobga olishni nazorat qilishning majburiy protsedurasi (bajariladigan ish tartibi) hisoblanadi. Uning asosiy maqsadi ekspertizaga tavsiya qilingan obʼektning tabiatni muhofaza qilish va ekologik xavfsizlik talablariga qanchalik darajada mos tushishini tekshirish va baholashdan iborat. Ekspertizaning asosiy natijasi texnik xatolarini aniqlash, ularning oqibatlarini ilmiy asosida baholash, qaror qabul qiluvchi organga (tashkilotga) tavsiyalar berish, ekspertizaga berilgan loyihalar va obʼektlarni roʼyobga chiqarishning eng samarali shart-sharoitlarini bashorat qilishga qaratilgan.
Ekologik ekspertiza atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB) protsedurasidan keyin va unga asoslangan holda amalga oishiriladi. АMTB-tabiatdan foydalanish sohasidagi qarorni tayyorlash va qabul qilishda ekologik talablarni hisobga olish protsedurasidir. Shu nuqtai nazardan davlat ekologik ekspertizasi АMTBni oʼtkazish qoidalariga amal qilishni nazorat qilish shaklidir.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) xoʼjalik va boshqa faoliyatni amalga oshirishning jamiyat uchun nomaqbul, qabul qilib boʼlmaydigan, ehtimol tutilayotgan salbiy ekologik va u bilan bogʼliq boʼlgan ijtimoiy, iqtisodiy va boshqa oqibatlarini aniqlash, ulardan ogohlantirish, ularni bartaraf etishning ishonchli va zarur tadbirlarini amalga oshirish maqsadlarida tashkil etiladi va oʼtkaziladi.
Bir necha xil asoslovchi xujatlarni ishlab chiqishni oʼz ichiga oladigan xoʼjalik va boshqa qarorlarni tayyorlashda atrof muhitga taʼsirini baholash (АMTB) bosqichma-bosqich tayyorlanadi va ularda nazarda tutilayotgan faoliyatning atrof muhitga taʼsirining turlari, manbalari, darajasi tafsilotlari aniqlanadi. Ekologik ekspertiza boshqarish tizimining tarmoq yoʼnalishi sifatida mamlakat va uning regionlari va hududlarida xoʼjalik kompleksi yangiliklarining (shu jumladan tabiatni oʼzgartirish loyixalarining ham) inson yashash muhiti, tabiiy resurslar va odamlar salomatligiga taʼsirni baholash bilan shugʼullanadi. Bunda ekologik ekspertiza ekologiyaning qonunlari, qoidalari va printsiplariga asoslanadi, ularning amalga oshirilayotgan loyixalarga taʼsiri extimolini tekshiradi va xoʼjalik tadbirlarining ushbu fundamental qoidalarga mos kelishini aniqlaydi.
Ekologik ekspertiza munosabatlarida taʼsiri har tomonlama hisobga olinishi zarur boʼlgan ekologiya qonunlari, qoidalari, printsiplari koʼp sonli boʼlib, ularni strukturasi, funktsiyasi, evoltsiyasi tizimlararo oʼrni, empirik oqibatiga koʼra guruxlarga boʼlish mumkin.
Masalan, strukturasiga koʼra 10 ta ekologik qonun, 4ta qoida, 2 ta printsip, funktsiyasiga koʼra 14 ta ekologik qonun, 7ta qoida, 5 ta printsip, evoltsiyasi boʼyicha 9 ta ekologik qonun, 2 ta qoida, 5 ta printsip, tizimlararo oʼrniga koʼra 8 ta qonun, 5 ta qoida, empirik oqibatiga koʼra 1 ta ekologik qonun, 7 ta qoida, 6 ta printsip borligi aniqlangan (Reymers N.F., 1990) Ularning umumiy soni quyidagicha: qonunlar-42 qoidalar-25, printsiplar-13. Ularning taʼrifi, taʼsiri xususiyatlari, ulardan foydalanishning asosiy yoʼnalishlari maxsus ekologiya entsiklopediyalari, lugʼat va maʼlumotnomalar, oʼquv adabiyotlarida va ilmiy asarlarda batafsil bayon qilingan. Shu sababdan biz eng muhim ekologiya qonunlari, qoidalari, printsiplarining ayrimlariga namunaviy misol tariqasida qisqacha taʼrif berish bilan cheklanamiz. Bunday yondashuv oʼquvchilarda maʼlum tushuncha va tasavvur paydo boʼlishga yordam beradi.
Ekologik qonunlar orasida funktsional qonunlar qatoriga kiradigan ichki dinamik muvozanat qonuni muhim oʼrinni egallaydi.
Ichki denamik muvozanat qonuniga koʼra ayrim tabiiy tizimlar va ularning ierarxiyasining (bosqichlari) moddalari, energiyasi, axborati, dinamik sifati shunday oʼzaro bogʼlanganki, ularning birortasida sodir boʼladigan har qanday oʼzgarish tizimning ichki muvozanatiga taʼsir qiladi, uning modda-energetik, axborat, dinamik sifatining yigʼindisida va funktsional strukturasida miqdor va sifat oʼzgarishlarining sodir boʼlishiga olib keladi. Bunday oʼzgarishlar esa ushbu jarayonlar sodir boʼlayotgan hududlar va ularning ierarxiyasiga ham deyarli bir xil va baravar darajada taʼsir koʼrsatadi.
Ushbu ekologik qonun taʼsirining ekologik ekspertiza faoliyatida hisobga olinishi zarur boʼlgan empirik (amaliy) oqibatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi:
1. Tabiiy muhitning har qanday oʼzgarishi (ekotizimlarning modda, energiya, informatsiya, dinamik sifati) muqarrar tabiiy zanjir reaktsiyalarining rivojlanishiga olib keladi, ular esa oʼz navbatida amalga oshirilgan oʼzgarishlarni neytralizatsiyalash (taʼsirsizlantirish) yoki yangi tabiiy tizimlarni shakllantirish tomoniga yoʼnaladi va tabiiy muhitning sezilarli qaytmas xarakterdagi oʼzgarishiga olib keladi.
2. Ekologik komponentlar (energiya, gaz, suyuqliklar, substratlar (oziqlantiruvchi muhit), produtsent (oʼsimliklar), konsument (xayvonlar), redutsentlar (mikroorganizmlar), tabiiy tizimlarning axborot va dinamik sifatlari miqdoriy jihatdan toʼgʼri chiziqli emas, yaʼni bir koʼrsatkichning oʼzgarishi yoki kuchsiz taʼsir koʼrsatish oqibatida boshqalarida (va butun tizimda) kuchli chetga chiqish, ogʼish yuz berishi mumkin.
3. Yirik ekotizimlarda amalga oshirilgan oʼzgarishlar nisbatan qaytmasdir. Ular ierarxiya boʼylab pastdan balandga oʼtib, - taʼsir koʼrsatish joyidan butun biosferagacha - global jarayonlarni oʼzgartiradi va shu asosda ularni yangi evolyutsiya darajasiga koʼtaradi.
4. Tabiatni har qanday mahalliy oʼzgartirishning global biosfera miqyosidagi yigʼindisida va uning eng yirik qismlarida (regionlarida) javob reaktsiyasini qoʼzgʼaydi va ekologik-iqtisodiy salohiyatning nisbatan oʼzgarmasligiga olib keladi va uning koʼpayishi tabiiy tizimlarning termodinamik barqarorligi bilan cheklanadi.
Koʼplab ekologik qoidalar orasida «Tabiatni «qattiq» («qoʼpol»;«dagʼal») boshqarishning zanjirli (muqarrar) reaktsiyasi qoidasi» alohida oʼrinni egallaydi. «Qattiq», qoida tariqasida, tabiiy reaktsiyani keltirib chiqaradi va uzoq vaqt oraligʼida ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan yoʼl qoʼyib boʼlmaydigan oqibatlarga olib keladi. Bu qoidaning xarakati shu bilan bogʼliqki, unda tabiiy tizimlardagi xayotga qoʼpol, «jarrohlik» aralashuvi ichki dinamik muvozanat qonuni xarakatga keltiradi va tabiiy jarayonlarni qoʼllab quvvatlash uchun energetika xarajatlarini keskin koʼpaytiradi. Bunda ekologiyaning optimallik qonuni buziladi. Shu munosabat bilan «qattiq» boshqarishga asoslangan tadbirlar majmuasi, masalan, choʼllarni oʼzlashtirish, suv resurslarini qayta taqsimlash va boshqalar zararni qoplash (kompensatsiya) uchun koʼp miqdorda xarajat qilishni (shoʼr yuvish, melioratsiya ,eroziyaga qarshi koʼrash) talab qiladi yoki tadbirlarni gʼoyat extiyotkorona va ketini oʼylab amalga oshirishni taqazo etadi. Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash metodlaridan keng foydalangan holda oʼz funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq obʼektlari gʼoyat xilma-xil boʼlib, ular tarkibiga quyidagilar kiradi: Oʼzbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy obʼektlar-er, foydali qazilmalar, suv, oʼsimlik va oʼrmon, xayvonat olami; ekologik tizimning ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qoʼriqxonalar, buyurtmalar; ishlab chiqarish faoliyati va antropogen taʼsirda boʼlgan ekologik tizimlar-qishloq xoʼjaligi sohasida, qishloq xoʼjaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sogʼlomlashtirish zonalari, Qurolli kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va isteʼmol chiqitlarini qayta ishlash va utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. Oʼz navbatida bu xilma-xil obʼektlar yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik choʼl (sahro), sugʼoriladigan (antropogen) tekislik, togʼoldi-togʼ zonalari tarkibiga kiradi. Shu sababdan tarmoq ekologik ekspertizasi tarkibida choʼl, antropogen tekislik, togʼ yoʼnalishlari ham ajratilishi kerak.
Koʼrsatilgan obʼektlardan foydalanishni tarmoq yoʼnalishida ekologik ekspertiza oʼtkazishda tabiat muhofazasi boʼyicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning ilmiy asoslangan kontseptsiyalari ishlab chiqilmagan. Lekin ekologik ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. Shu munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yoʼnalishlarini koʼrsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yoʼnalishini tadqiq etishga tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, soʼngra xususiy yoʼnalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v) tadqiq etilayotgan yoʼnalishlarning xamma tomonlarini va aloqalarini ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va oʼrganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti toʼgʼrisidagi bilimlar tizimidan iboratdir. Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida koʼrsatib oʼtilgan tarmoq sifatidagi axboratlariga qoʼshimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham kiradi:
1) ekologik ekspertizaning ilmiy tadqiqot metodlari;
2) ekologik ekspertiza amaliyoti;
3) ekologik ekspertizaning rivojlanish tarixi;
4) ekologik ekspertiza manbalari (axboratlar va boshqalar);
5) ekologik ekspertizaning regional-zonal, hududiy xussusiyatlari va ularni tartibga solish ekspertizasi;
6) ekologik ekspertiza fanida qoʼllaniladigan maxsus terminalogiyani bayon etuvchi terminlar (tushunchalar) apparati;
7) ekologik ekspertiza talablarini bajarish amaliyoti va tajribalari.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi tarmoq sifatidagi xususiyatlari toʼgʼrisida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik ekspertizaning ekologik ekspertiza toʼgʼrisidagi oʼquv fanidan tashkil topgan.
Ekologik ekspertiza oʼquv fani sifatida quyidagi xususiyatlarga ega. Ekolog-ekspert ixtisosligi boʼyicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha boʼyicha oʼquv dasturlarida belgilangan maʼlum xajmdagi maxsus bilimlarga ega boʼlishi kerak. Oʼquv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi ish faoliyati xususiyatiga bogʼliq xolda belgilanadi. Ushbu kurs boʼyicha dasturlar ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning oʼquv fani sifatida mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos tushadi va ular bilan deyarli bir xil boʼladi.
Shunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki oʼquv fani sifatida talqin etiladi.
Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash metodlaridan keng foydalangan holda oʼz funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq obʼektlari gʼoyat xilma-xil boʼlib, ular tarkibiga quyidagilar kiradi: Oʼzbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy obʼektlar-er, foydali qazilmalar, suv, oʼsimlik va oʼrmon, xayvonat olami; ekologik tizimning ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qoʼriqxonalar, buyurtmalar; ishlab chiqarish faoliyati va antropogen taʼsirda boʼlgan ekologik tizimlar-qishloq xoʼjaligi sohasida, qishloq xoʼjaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sogʼlomlashtirish zonalari, Qurolli kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va isteʼmol chiqitlarini qayta ishlash va utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. Oʼz navbatida bu xilma-xil obʼektlar yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik choʼl (sahro), sugʼoriladigan (antropogen) tekislik, togʼoldi-togʼ zonalari tarkibiga kiradi. Shu sababdan tarmoq ekologik ekspertizasi tarkibida choʼl, antropogen tekislik, togʼ yoʼnalishlari ham ajratilishi kerak.
Koʼrsatilgan obʼektlardan foydalanishni tarmoq yoʼnalishida ekologik ekspertiza oʼtkazishda tabiat muhofazasi boʼyicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning ilmiy asoslangan kontseptsiyalari ishlab chiqilmagan. Lekin ekologik ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. Shu munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yoʼnalishlarini koʼrsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yoʼnalishini tadqiq etishga tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, soʼngra xususiy yoʼnalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v) tadqiq etilayotgan yoʼnalishlarning xamma tomonlarini va aloqalarini ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va oʼrganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti toʼgʼrisidagi bilimlar tizimidan iboratdir. Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida koʼrsatib oʼtilgan tarmoq sifatidagi axboratlariga qoʼshimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham kiradi:
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi tarmoq sifatidagi xususiyatlari toʼgʼrisida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik ekspertizaning ekologik ekspertiza toʼgʼrisidagi oʼquv fanidan tashkil topgan.
Ekologik ekspertiza oʼquv fani sifatida quyidagi xususiyatlarga ega. Ekolog-ekspert ixtisosligi boʼyicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha boʼyicha oʼquv dasturlarida belgilangan maʼlum xajmdagi maxsus bilimlarga ega boʼlishi kerak. Oʼquv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi ish faoliyati xususiyatiga bogʼliq xolda belgilanadi. Ushbu kurs boʼyicha dasturlar ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning oʼquv fani sifatida mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos tushadi va ular bilan deyarli bir xil boʼladi.
Shunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki oʼquv fani sifatida talqin etiladi.
Ekologik ekspertiza boshqaruv tizimida tarmoq sifatida asosan ekologizatsiyalash metodlaridan keng foydalangan holda oʼz funktsiyasini bajaradi. Ushbu tarmoq obʼektlari gʼoyat xilma-xil boʼlib, ular tarkibiga quyidagilar kiradi: Oʼzbekistonning milliy ekologik tizimi tarkibiga kiradigan tabiiy obʼektlar-er, foydali qazilmalar, suv, oʼsimlik va oʼrmon, xayvonat olami; ekologik tizimning ayrim komponentlari (qismlari) - atmosfera xavosi, qoʼriqxonalar, buyurtmalar; ishlab chiqarish faoliyati va antropogen taʼsirda boʼlgan ekologik tizimlar-qishloq xoʼjaligi sohasida, qishloq xoʼjaligidan tashqaridagi sohalarda, aholi yashash manzillari, rekreatsiya (dam olish) davolash-sogʼlomlashtirish zonalari, Qurolli kuchlar ixtiyoridagi yerlar, ishlab chiqarish va isteʼmol chiqitlarini qayta ishlash va utilizatsiyalashni tartibga solish va boshqalar. Oʼz navbatida bu xilma-xil obʼektlar yirik va murakkab makro ekotizimlar-tekislik choʼl (sahro), sugʼoriladigan (antropogen) tekislik, togʼoldi-togʼ zonalari tarkibiga kiradi. Shu sababdan tarmoq ekologik ekspertizasi tarkibida choʼl, antropogen tekislik, togʼ yoʼnalishlari ham ajratilishi kerak.
Koʼrsatilgan obʼektlardan foydalanishni tarmoq yoʼnalishida ekologik ekspertiza oʼtkazishda tabiat muhofazasi boʼyicha qonun xujjatlari bilan bir qatorda, tabiat va jamiyatga xos qonuniyatlar ham hisobga olinishi kerak.
Ekologik ekspertiza fan sifatida endilikda shakllana boshladi. Xozirgi kunda uning ilmiy asoslangan kontseptsiyalari ishlab chiqilmagan. Lekin ekologik ekspertizaning fan sifatida shakllanishi uchun barcha sharoit mavjud. Shu munosabat bilan uning fan sifatida rivojlanishining quyidagi yoʼnalishlarini koʼrsatish mumkin: a) ekologik ekspertiza muammolari yoʼnalishini tadqiq etishga tarixiy yondashish; b) dastlab umumiy qodilar va qonuniyatlarni, soʼngra xususiy yoʼnalishlarni tadqiq etishga asoslangan mantiqiy yondashuvga amal qilish; v) tadqiq etilayotgan yoʼnalishlarning xamma tomonlarini va aloqalarini ekologik-iqtisodiy yondashuvga asoslanib tekshirish va oʼrganish.
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning tarmoq sifatidagi xususiyatlari, nazariyasi va amaliyoti toʼgʼrisidagi bilimlar tizimidan iboratdir. Ushbu fanning predmetiga ekologik ekspertizaning yuqorida koʼrsatib oʼtilgan tarmoq sifatidagi axboratlariga qoʼshimcha, yana quyidagi mustaqil mavzular ham kiradi:
Ekologik ekspertiza fan sifatida ekologik ekspertizaning boshqaruv tizimidagi tarmoq sifatidagi xususiyatlari toʼgʼrisida bilimlar tizimidan, shuningdek ekologik ekspertizaning ekologik ekspertiza toʼgʼrisidagi oʼquv fanidan tashkil topgan.
Ekologik ekspertiza oʼquv fani sifatida quyidagi xususiyatlarga ega. Ekolog-ekspert ixtisosligi boʼyicha mutaxassis yoki ekologik ekspertiza sohasida ishlovchilar, ekologik ekspertiza xizmatidan foydalanuvchilar ushbu soha boʼyicha oʼquv dasturlarida belgilangan maʼlum xajmdagi maxsus bilimlarga ega boʼlishi kerak. Oʼquv yurtlarini bitiruvchilarning minimum bilimlari ularning kelgusidagi ish faoliyati xususiyatiga bogʼliq xolda belgilanadi. Ushbu kurs boʼyicha dasturlar ham shularni hisobga olib tuziladi. Ekologik ekspertizaning oʼquv fani sifatida mazmuni amalda ekologik ekspertizaning fan sifatidagi xususiyatlariga asosan mos tushadi va ular bilan deyarli bir xil boʼladi.
Shunday qilib «Ekologik ekspertiza» tushunchasi uch xil tarmoq, fan yoki oʼquv fani sifatida talqin etiladi.
Tabiiylik printsipi («eski avtombilʼ» printsipi) shunga asoslanadiki, tabiatni texnik tizimlar orqali boshqarish vqt oʼtishiga bogʼliq ravishda toboro koʼproq mablagʼ qoʼyishni talab qiladi va oxir oqibatda ularni qoʼllab quvvatlash noratsional (zarar keltiruvchi) ahvolga oʼtadi. Shu sababdan boshqarishning tabiiy («yumshoq») shakli texnik («qattiq») boshqarishdan samaraliroq boʼladi. Tabiiy («yumshoq») boshqarish (ekologik balansni (nisbatni) bilvosita yoʼnaltiruvchi, tiklovchi boshqarish), qoida taraqasida ,maqbul, maqsadga muvofiq tabiiy zanjir reaktsiyasini qoʼzgʼashga olib keladi. Shu sababdan u ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan «qattiq» (texnogen) boshqarishdan afzaldir. Misol tariqasida maqsadga muvofiq melioratsiya tadbirlari tizimini tabiatga mos yoʼnalishlarda amalga oshirishni koʼrsatish mumkin. Eski avtomobilni taʼmirlash uchun koʼp mablagʼ sarflash kerakligi kabi texnogen («qattiq») boshqaruvdan ushbu xolat boshqa koʼrinishlarda namoyon boʼladi.
АMTB boʼyicha faoliyat mazmuniga qoʼyiladigan asosiy talablar quyidagilardan iborat. Ehtimol tutilayotgan va yoʼl qoʼyib boʼlmaydigan oqibatlarning oldini olish boʼyicha zarur va yetarli choralarni aniqlash va ularni qoʼllash uchun nazarda tutilayotgan faoliyatning atrof muhitga taʼsirini taxlil qilish va baholash jarayonida xujjatlarni asoslab beruvchilar quyidagilarni koʼrib chiqishlari kerak:
- moʼljallanayotgan loyiha va rejani amalga oshirishning maqsadi;
- moʼjlallanayotgan faoliyatning oqilona va maʼqul alʼternativasi (muqobil yoʼnalishlari);
- konkret hududlarda mavjud ekologik vaziyatni ilgari qabul qilingan ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish boʼyicha qarorlarni xisobga olib loyihalarni va boshqa tavsiyalarni taʼriflash;
- hududlar va vaqtga mos xolda nazarda tutilayotgan faoliyat amalga oshirilayotgan hududlar atrof muhiti xolati toʼgʼrisidagi maʼlumotlar;
- nazarda tutilayotgan faoliyatning ehtimol tutilayotgan oqibatlari va uning alʼternativasi (muqobili);
- amalga oshirilayotgan qarorning jamiyat uchun qabul qilib boʼlmaydigan oqibatlarini bartaraf etish choralari va tadbirlari;
- monitoring dasturini ishlab chiqish boʼyicha takliflar, loyihadan keyingi iqtisodiy taxlil boʼyicha qabul qilingan qarorlarni amalga oshirish.
АMTBni oʼtkazishda quyidagi asosiy printsiplarga amal qilish lozim:
1) Integratsiya (komplekslik). Xujjatlarni tayyorlash jarayonining barcha bosqichlarida tabiatga, aholiga, xoʼjalikka taʼsir koʼrsatish masalalari bir-biridan ajralgan holda koʼrib chiqilmasligi kerak.
2) Аlʼternativalik (muqobillik). Taʼsirni baholash loyihaning faqat koʼrib chiqilayotgan varianti bilangina cheklanishi mumkin emas.
3) Preventivlik (oldini olish, ogohlantirish). Loyihani ishlab chiqishning birorta bosqichi, uning turli tomonlarini qoʼshib, АMTBni tayyorlamasdan tugallanishi mumkin emas.
4) Ustuvorlik. Loyihalarni roʼyobga chiqarishda har qanday mulohaza va fikr uning ekologik oqibatlarini inkor etishga asos boʼla olmaydi.
5) Аniqlik(ishonchlilik). АMTBni oʼtkazishning detallashishi (batafsil tekshirish) darajasi tabiat, aholi va xoʼjalik oʼzaro taʼsirining ekologik ahamiyatini belgilab beruvchi darajadan kam boʼlmasligi kerak.
6) Saqlash(asrash). Rejalashtirilayotgan faoliyat ekologik xilma-xillikning kamayishiga, hududlar va akvatoriyalarning biomaxsuldorligi va biomassasining pasayishiga, shuningdek amalga oshirilayotgan loyiha taʼsiri sohasida tabiiy biosfera komplekslarining muhim hayotiy xissalarini yomonlashuviga olib kelmasligi kerak.
7) Mos kelish (moslik, toʼgʼri kelish). Rejalashtirilayotgan faoliyat aholi guruhlari yashashi sifatini yomonlashtiruvchi oqibatlarga olib kelmasligi va boshqa faoliyat turlariga tiklab boʼlmaydigan zarar yetkazmasligi kerak.
8) Oʼzgaruvchanlik (moslashuvchanlik) Rejalashtirilayotgan faoliyatga bogʼliq holda АMTB jarayonlari taxlilining miqyoslari, chuqurligi, turi boʼyicha oʼzgarishi mumkin.
Аtrof muhitga taʼsirni baholash (АMTB) boʼyicha xujjatlar ikki bosqichda tayyorlanadi: 1) taʼsirni dastlabki baholash. Rejalashtirayotgan faoliyatning zarurati va maqsadga muvofiqligi va uni amalga oshirish usullarini tanlashni asoslashning dastlabki bosqichlarida oʼtkaziladi va АMTB uchun axborot darajasini aniqlash maqsadini koʼzda tutadi; 2) taʼsirni mukammal (toʼla) baholash. Xujjatlarni tayyorlash bilan bir vaqtda olib boriladi va uning natijalari ishlanmaning barcha variantlarini shakllantirish va tanlashda ishtirok etadi. Ushbu bosqichning natijasi: roʼyobga chiqarish yoki ishlanmani davom ettirish uchun tanlangan variant; АMTB boʼyicha hisobot; tanlangan variantni asoslash; «Аtrof muhitga taʼsir haqida bayonot». 3) muhokama qilish. Muhokama mutaxassislar va jamoatchilik ishtirokida ehtimol tutilayotgan ekologik oqibatlar, ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarni aniqlash maqsadida xujjatlarni davlat organlari tomonidan tasdiqlashdan oldin oʼtkaziladi. Unda АMTBni koʼrib chiqish, manfaatdor tomonlar va jamoatchilikni xabardor qilish, muhokama natijalarini rasmiylashtirish amalga oshiriladi.
АMTB jarayonida ekologik sharoit va talablarni aniqlash masalalari hal qilinadi, ekologik mezonlar va koʼrsatkichlar ishlab chiqiladi. АMTB baholashning asosiy koʼrsatkichlari qatoriga quyidagilar kiradi: 1) tabiat komponentlari (atmosfera, iqlim, suv, tuproq, oʼsimlik, xayvonat olami, tabiiy resurslar, relʼef va boshqalar) xolati koʼrsatkichlari: 2) ekotizimlar, landshaftlar xolati koʼrsatkichlari: 3) axoli va tibbiy-demografik xolati koʼrsatkichlari; 4) regionlar ijtimoiy-iqtisodiy xolati koʼrsatkichlari va boshqalar. (Bu koʼrsatkichlar maxsus yoʼriqnomalar, maʼlumotnomalarga asoslanib aniqlanadi).
Xulosa
Bugungi kunda butun dunyoda atrof-muhit va atrof-muhit standartlariga katta e'tibor berilmoqda. Har qanday inson faoliyati atrof-muhitga minimal ta'sir ko'rsatishi kerak va endi bu shubhasizdir. Ta'sir darajasini aniqlash uchun atrof-muhitga ta'sirni baholash mavjud - bu ob'ektlar va ishlab chiqarish jarayonlarining xavfsizligini tasdiqlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmui.
Davlat ekologik ekspertizasi ushbu xujjatlarni ko‘rib chiqadi va shunga asoslanib ularning yetarliligi, ob’ektliligi va ta’sirini baholashning chuqurligi, bashoratlarning asoslanganligi va tadbirlarning realligi to‘g‘risida xulosa chiqaradi.
Ekologik ekspertiza ob’ektlarini to‘g‘ri joylashtirish maqsadlarida tarmoqlar, ishlab chiqarish va texnologiyalarni ularning tabiatga nuqtai nazaridan klassifikatsiyalash amalga oshiriladi. Bu klassifikatsiya ekologik ekspertiza munosabatlarida tabiatdan foydalanishni tartibga solishni nazorat qilishning asosi bo‘lib xizmat qiladi.
Ekologik ekspertiza ob’ektlari atrof tabiiy muhitga ta’siri bo‘yicha quyidagi uchta kategoriyalarga bo‘linadi:
1) yuqori xaavf-xatar;
2) o‘rta xavf-xatar;
3) past xavf-xatar. Bularni hisobga olish ekologik ekspertiza samarasini oshirishga xizmat qiladi.
Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda ekologik tadbirlar tizimini amalga oshirishga katta ahamiyat berilib, bu tizim mamlakat halq xo‘jaligini isloh qilishning tarkibiy qismiga aylandi.
O‘zbekistonda atrof muhitiga muhofaza qilishining amalga oshirishning ko‘p bosqichli tuzilmalari barpo etilgan, uning huquqiy asosi yaratilgan, bu sohada davlat dasturi ishlab chiqilib amalga oshirilmoqda, milliy harakat rejasi ishlab chiqilgan va boshqalar.
O‘zbekistonda ko‘plab ekologik muammolar ham mavjud bo‘lib, ular ko‘p darajada o‘tmish totalitar tuzumdan meros bo‘lib qolgan asoratlar bilan bog‘liqdir.
Respublikada atrof muhitning ekologik talablari to‘la javob beradigan hududlari mamlakat umumiy maydonining 27%ni tashkil etadi. Tabiat komponentlarining barchasida ekologik holat sezilarli o‘zgarishga uchragan. Ko‘plab chiqindilar to‘planib qolgan. Bular ekologik ekspertiza munosabatlarida ekspert nazoratini kuchaytirishini taqazo etadi.
Atmosfera havosi, suv, yer, biologik resurslar, yer osti boyliklari, chiqindilar bo‘yicha to‘planib qolgan ekologik muammolar ularning yechimini topishda ekologik ekspertizaning ahamiyatini oshiradi va bu yo‘nalishda progressiv tadbirlarni amalga oshirishni talab qiladi.
|
| |
