1.2. Ijtimoiy hayotda ekologiyaning tutgan o'rni
Keyingi paytlarda respuЬlikamizda atrof-muhitni himoya qilish va taЬiiy zahiralardan tejaЬ-tyergab foydalanish borasida samarali ishlar olib borilmoqda. Zyero, respuЬlikamizda amalga oshirilayotgan ekologik siyo-satning maqbulligi ko'p jihatdan ekologiya, xususan ekologik muam-molaming qay darajada hal qilinishiga Ьog'liqdir.
2004 yilga nisbatan atrof-muhit ifloslanganligini o'lchash uchun zarur asboЫar miqdori 11% ga oshdi. 2008 yilda 30 ta joyda atrof muhitning belgilangan me'yordan ko'ra ziyod ifloslanganligi aniqlandi. Atmosferaga zaharli moddalami me'yoridan ziyod tashladigan korxonalar bo'lsa, ular darhol ekologiya xodimlari tomonidan ish
faoliyatini to'xtatadi. Shuningdek, qo'riqxona va buyurmalarda avaylab o'stirilayotgan o':,imliklar, hayvonlar va baliqlar hayotiga zomin Ьо'layotgan tartib buzuvchilar qattiq jazolanadi.
Hozirda qurilishi lozim bo'lgan katta inshoatlar, zavod-fabrikalar, turar joy Ьinolari tushadigan maydonlar ekologik ekspyertizadan o'tkaziladi. Ekologik ekspyertiza natijasida shu joyning tuproq tarkibl og'ir Ьinolar tushgandan so'ng blno clю'kmaydimi yoki bu yerda radioaktiv moddalarning o'zi yoki qoldig'i yo'qmi, keyinchalik insonlar sog'lig'iga zarar byermaydimi va boshqa savollargajavob olinadi.
Endilikda chetdan keltiriladigan oziq-ovqat mahsulotlarining eko
logik sof Ьo'Iishi haqida soha mutaxassislari va standart xizmatchilari
jon kuydirishmoqda. ·
9
Har yili RespuЬlikada Ichki ishlar xodimlari yo'l xavfsizlangan bo'lishi va Sog'liqni saqlash vazirligi zaharli gazlarni me'yoridan ortiq chiqarayotgan 4,6 mingdan ziyod mashina egalariga jarima solindi.
RespuЫikada 1999-2005 mo'ljallanagan. Vazirlar mahkamasi tomonidan w 469 20 oktyaЬr 1999 yilda rejalashtirilgan 165 ta Ьо'lim dan iborat atrof muhitni va tabliy zahiralardan rejali foydalanish Dasturi ishlab chiqilgan edi.
Ushbu Dastur 98.2% miqdorda bajarildi, 2005 yil o'rtalarida
Ushbu Dasturning bajarilish uchun 3.0 mlrd so'm 11,3 mln evro va 9.6 mln AQSh dollari sarflandi. Ushbu maЬlag'lar sarflanishi natijasida atmosfera basseyniga tashlanadigan zaharli moddalar miqdori 2.1 ming tonnaga kamaydi, etil benzini ishlab chiqarish ham oldingi rejadagi 20% dan 16% tushdi. Yuk va yengil mashinalar uchun gaz balonlari ishlab chiqarildi va ular samarali ravishda sinovdan o'tdi. SimoЫi mashinalarining 80% qayta ishlandi.
Birgina 2005 yilning yarmida rejalashtirilgan ishlarning 54% bajarildi, taЬiatni muhofaza qilish uchun 84.1 mlrd so' m о' zlashtirildi. Ushbu maЫag'lar evazidan suv Ьilan ta'minlash tizimining quvvati 225 m 2 /s ga oshdi, bekorga sarf bo'ladigan 39.0 ming m 3 yil suv tejaldi, 1352, 25 yeming melorativ holati yaxshilandi.
Chuchuk yer osti suvlari va daryo o'zanlari yaqinida maydonlar, qo'riqlanadigan tabliy maydonlar hududi hisoЫanadi. Bu joylarni ifloslash yoki u yerlarda Ьinolar qurish ta'qiqlanadi. Chuchuk suvli 407 ming 36 gektar maydon qo'riqlanadigan huquqni olgan bo'lsa, 6 ta daryo chuchuk suvli 73ming 12maydonni egallaydi.
Mamlakatimiz hududida Ьir qancha hududlar yer kadastriga muvofiq himoyalanadi, ularning soni 303 taga yetib shundan 9 tasi davlat qo'riqxonasi, 2 ta istirohat bog'i, 8 ta davolash buyurtmasi, 2 ta
taЬiiy yodgorligi, 4 ta botanika bog' i, 2 ta zoologiya istirohat bog' i, 8 ta
dam olish, davolanish hududi va 268 ta kanal va kollektorlar himoyalanib keladi.
Davlat kadastiriga muvofiq chiqindilarni ko'madigan va yo'q
qiladigan joylar alohida belgilanib, aholi yasl1aydigan joylardan uzoqda bo'ladi. Ular jumlasiga 171 ta uy ro'zg'or chiqindilari, 13 ta xvosta xranlish va 13 ta zaharli moddalami ko'madigan joylar mavjud. Keyingi paytlarda RespuЬlikaning ko'pgina hududlarida atmosfera basseyninig ifloslanish darajasi o'rganib kelinadi. Ma'lumotlarga ko'ra o'rganilgan 23 joydan 14 tasida havodagi ingredentlar miqdori me'yorga to'g'ri keldi. Sanqati rivojlangan Bekobod, Guliston, Denov, Muborak,
10
Namangan, Nurobod, Samarqand, Кitob, Urganch, Chirchiq, Yangiyo'l, Sariosiyo va Shahrisabz shaharlari shular jumlasiga kiradi.
TaЬiatni asrash Davlat qo'mitasi va O'zgidromet. stantsiyasi ma'lumotlariga ko'ra ichimlik suvlarining sifati juda quvontirarli emas.
Amudaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Qashqadaryo va Zarafshon daryosining suvlari tarkiЬi juda ko'p o'zgargani yo'q, bu daryolar suvi
tozaligiga ko'ra 3-sinfga kiradi. Qorasuv kanali suvi tarkiЬida olti valentli xrom va mis miqdori ruhsat etilgan me'yoridan yuqori emas. Suvdagi azot nitrati me'yori ruxsat etilgan me'yoridan pastga tushdi.
Yuqoridagi ma'lumotlar RespuЫikada atrof muhitni saqlash va
asrab avaylash hamda taЬiiy zahiralardan foydalanish Ьorasida ma'lum ishlar qilinayotganini Ьildiradi.
RespuЬlikalarda keyingi vaqtlarda sanoat korxonalari va mashi nalar sonining keskin ko'paygani. Sanoat ekologiyasiga ham katta e'tibor byerish zarurligini ko'rsatadi. Sanoat ekologiyasini iqtisodiy
burilishlar va taЬiatdan foydalanuvchilarning moliyaviy sarmoyalarisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Опа taЬiatni albatta antropogen va texnogen omillar ta'siridan saqlash uchun Davlat tomonidan ishlab chiqilgan ishchi dasturga amal qilish lozim.
Sanoat ekologiyasi katta shaharlarda sal e'tiborsizlik qilinsa taЬiatda yashovchi insonlarga va atmosferadagi havo basseyniga, tuproqqa va ichimlik suvlariga juda katta zarar yetkazadi.
Ekologiya- hozirgi kunda ma'lum hudud yoki respuЬlika
miqiyosidan chiqib umum bashar muammosiga aylangan, Ьiz buni quyidagi muammolarda ko'rishimiz mumkin.
Butun dunyodagi insonlarni bezovta qilayotgan «Ozon tuynugi»
taЬiatni asrashda eng global muammolardan Ьiridir. Ozon qatlami qalinligi 3-5 mm bo'ladi, bu qatlam yerdan 17 kш uzoqlikda bo'lim odamlarni quyoshdan keladigan ultraЬinafsha nurlardan hinюya qiladi. Quyoshdan keladigan nurlar to'g'ridan-to'g'ri o'tib kelsa barcha tirik organizmlami xalok qiladi. Ozon qatlami inson uchun nozik qalqon bo'lib kelgan, ammo keyingi paytda aqlli inson tomonidan texnogen omillarning rivojlanib borishi natijasida nozik qalqonda teshik paydo qildi. Antropogen ta'sirida atmosferaga katta miqdorda ftorli, xlorli gazlar, freonlar va (NO2) azod oksidlari tashlanadi. Hozirgi kunda ozon teshigi Antarktidani kichikroq maydonda va Arktikada hosil Ьo'ldi. Shuningdek, katta shaharlar ustidagi ozon qatlami ham kun sayin yupqalashib bormoqda.
11
Ikkinchi katta muammolardan Ьiri bu kislotali yomg'irlaming yo g'ishi hisoЫanadi, inson ta'sirida atmosferaga ozon, uglevod va oltingu gurt dioksidlari va boshqa gazlarning yuqori atmosferadan yog'inlar natijasida yerga qaytib tushadi. Кislotali yomg'irlar qayerda yog'masin o'sha joydagi tuproqlami zaharli moddalar Ьilan boyitib, tuproq tarkiblda mikroorganizmlaming faoliyatini buzadi, mazkur tuproqdan unib chiqqan o'simlik bu zaharli mahsulotlarning Ьir qismini o'zi Ьilan olib chiqadi, shu tariqa inson organizmiga o'tib og'ir kasalliklar keltirib chiqaradi. Shuningdek, hayvonlar ham shu o'simliklami iste'mol qilgan dan so'ng ulaming mahsulotlari iste'molga yaroqsiz bo'ladi yoki noekologik toza mahsulotlardan inson organizmiga o'tadi.
Uchinchi muammo-sanoati rivojlangan shaharlarda ko'p uchraydi, atmosferaning ifloslanishidan insonlarda nafas olish yo'llari hamda tyeri kasalikklarini keltirib chiqarmoqda, qayerda atmosferaga ozon, uglyerod va oltingugurt dioksidi tushgan bo'lsa bunday yomg'irli havoda insonning sog'lig'i yomonlashmoqda. Donli ekinlar, sabzavotlaming hosili iste'mol uchun yaroqsiz bo'lib qoladi, qishloq ho'jaligi bu xildagi yomg'irlardan katta zarar ko'radi. Shuningdek, barcha turdagi metallami zanglatadi yoki korroziyaga uchraydi.
To'rtinchi muammo- «Pamikoviy effekt» yoki «pamik effekti» deganda karbonat angidrid saqlovchi qalin gazlar tutuni yuqoriga ko'ta rilib yemi o'rab oldi, quyosh nurlarining ochiq kosmosga o'tishiga to's qinlik qiladi, natijada yerda '1avo isib boradi va iqlim o'zgarishiga olib keladi. Keyingi ma'lumotlarga ko'ra yaqin kelajakda (50-60 yil) Arktika va Anta1·ktida muzlari yerib Tinch okeani va Atlantika okeani suvlari hajmi tahminan 50 metr balandlikka ko'tarilishi taxmin qilinmoqda. Okean suvlarining ko'tarilishi rlatijasida Evropa, Afrika va Avstrali yaning Ьir qator qirg'oqlarini suv bosadi.
TaЬiatni eng ko'p miqdorda ifloslaydigan vositalardan Ьiri neftni qayta ishlash va radioktiv moddalaming chiqindilar hisoЫanadi. Bulaming ta'sirida o'simliklar florasi va fauna to'g'ridan-to'g'ri nobud bo'ladi.
Yer sharining turli burchaklarida o'simlik o'sadigan tuproqlarning yaroqsiz holga kelishi, sahrolanish, sho'rlanish, suvsiz-qurg'oqchil hu
dudlaming ko'payib borishi ham tonnalab kislorod etishtirib byeradigan o'rmonlaming kamayib borishi, taЬiiy botqoqliklami quritish ham tabliy holatining buzilishiga olib keladi. ,
12
O'zbekistonda eng katta ekologik fojia - Orol dengizining hajmi hisoЫanadi. Orol dengizi hajmi 67,5 kv. km dan 17,6 kv. km ga kich raydi.
Bir paytlar dengizda yuzlab katta paroxodlar va konsyerva
zavodlari ishlagan bo'lsa, bugungi holat g'oyat ayanchlidir. Orol dengizi sathidan uchgan tuzlar Xorazm, Qoraqalpog'iston respuЫikasi
hududlardagi sho'rlanish darajasini 75 % ga oshirib yubordi.
Bu yerlarda ichimlik suvlari ifloslanish me'yori yuqori, daryo
suvlari sho'rligi sabaЫi barcha qishloq ho'jalik ekinlari hosildorligi kamayib ketdi. Etishtirilgan qishloq ho'jalik mahsulotlarining tarkiblda tuz miqdori yuqori. Xorazm, Qoraqalpog'istonda bolalar kasalliklari va yosh bola\aming o'limi Ьoshqa viloyatlarga nisbatan ko'p uchraydi. Ma'lumotlarga ko'ra tug'ilgan chaqaloqlar orasida mutatsiyaga uchra ganlar ham nisbatan ko'p.
RespuЬlika yana Ьir ekologik hudud bu Surxondaryo viloyatining
Tojikiston Ьilan chega1·adosh hududlari Mirza Tursunzoda shahridagi alyumin zavodi atmosferaga tashlayotgan iflos gazlardan katta zarar ko'rmoqda. Bu yer\arda madaniy o'simliklaming deyarli ko'pchiligi kasalliklarga chalingan.
Qoramollaming buzoqlashi kamayib, odamlarda rak, buqoq, kasal liklari hamda og'izdagi tish\arining tushib ketishi kuzatilmoqda. Alyu
min zavodi ish faoliyatni to'xtatish yoki uni boshqa Ьir joyga kь'chirish masalasi mutloq harakatsiz holda turibdi. Alyumin zavodidan
Tojikistonlik va Rossiyalik hamdo'stlarimiz katta foyda olishmoqda, u O'zbekistonga katta iqtisodiy ekologik zarar keltirmoqda.
Atmosferaga tashlangan zaharli gazlar ichida
So va So2 - 50% So2 va So 3 - 16%
N0 3 (NO, N0 2,N 20 ) - 14% ko'p uchraydi.
Havoga uchuvchi Ьirikmalar (metan, benzol, xlor, ftor, ug\yerodlar-15%) hisoЫanadi.
Havoda muallaq turadigan zararlar (chang, qorakuya qurumlari, asbest, qo'rg'oshin tuzlari, mishyak, oltingugurt kislotasi, neft, dioksin lar) - 15% miqdorda inson organizmiga ta'sir qiladi. Atmosferada pyerekis vodorod, · radioktiv moddalar (radon-222, strontsiy-90, plutoniy-239 lar) mavjud bo'lgani uchun Ьiz nafas olayotgan havoni toza deb bo'lmaydi. Turli xildagi chiqindilami yoqishdan eng zararli yoki supyer ekotoksinli gazlar yuqori harorat natijasida hosil Ьо' ladi.
13
|
