|
Ekologiya 11. Rom уоrм ато\. Л tos II кenт z 1: L
|
| bet | 14/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org 2 sinf ona tili fanidan dars ishlanm, \'Маъруза матни, nbxFYklx98dpttTmE5tcj9mFmOcOOutbc8yhYioy, 1711358951stenoblont(stenos-tor doirali)j,keng.evriblont (eyros-keng) turlar deb ataladi. Turlaming stenoblont yoki evriblontligi, ulaming u yoki bu muhitga .turli .yo llar Ьilan moslanishidan kelib chiqqan.
. 2.2 Ab otik omillar
Ablotik (yunoncha so'z bo'lib «a»-inkor, «Ьios»-hayot) omillarga notirik tabliy elementlar yoki iqlimiy omillar (harorat, namlik, yorug'lik, havo) tuproq, releflar kiradi. Bu omillar ichida eng muhimi iqliш bo'lib hayvonot va o'simliklar va shaklini belgilaydi.
Iqlimning o'zi Ьir qator omillardan iborat.
Yorug'lik. Bu quyosh nuriga Ьog'liq bo'lib uning organizmlarga Ьiologik ta'siri jadalligi, spektral tarkibl fasliy va kunlik davomiyligi Ьilan belgilanadi. Barcha tirik organizmlarda quyosh nuriga moslanuv chanlik xususiyati fasliy va шintaqaviy haraktyerga ega bo'ladi.
Quyosh nuri o'simliklaming morfologik tuzilishi, fiziologiyasi,
o'sish va rivojlanish tezligiga kuchli, kuchsiz va me'yoriy ta'sir ko'rsa tadi. Umuman olganda quyosh nuri yerdagi hayot manbai hisoЫanadi. Quyosh nuri o'zining Ьiologik ta'siriga ko'ra ultrablnafsha, ko'rinadigan va infraqizil nurlar bo'linadi.
Infraqizil nurlar-issiqli_k energiya manbai, tirik organizmlar uni
yutib rivojlanadi. Bu' nщlщ-,- yniqsa, (?vuqqonli hayvonlar uchun o'ta zarur, ular o'z tanalariпi isitщШar. Fotosintezjarayonida fiziologik akti•: radiatsiyada ishtirok etadigan yorug'lik spektr ishtirok etadi. Fotosintez uchun qizil-zarg'aldoq rangli va Ьinafsha-havorang nurlar ahamiyatga ega, sariq-yashil nurlar ahamiyati juda karn.
31
O'simliklar yoruqqa bo'lgan talaЫariga qatab i.tzun kunli va qisqa kunli hamda neytrallarga bo'linadi. · - :-·1· - - '
Harorat. Tashqi muhitning 1hat'dtari 'organizrhlar haroratiga tasir ko'rsatib ularda boradigan batcha·:metihюнttk jaray-onlarga tasir ko'rsa
tadi. Organizmlarda boradigan hayotiy"jarayonlar ma'lum haroratda - O••.so0s oralig'ida boradi. Yer sharidagi barcha organizmlaming ko'pa yishi, tarqalishi va rivojlanishi haroratga Ьog'liq'holda bo'ladi.
Tablatdagi ayrim hayvonlaming tmia haroratiga qarab o'zgaradi. Tashqi muhitga ko'ra o'z tana haroratini o'zgartiruvchi hayvonlarga
sovuq qonli hayvonlar yoki poykilo(yermlar deyiladi. Bularda doimiy tana harorati bo'lmaydi, (sudralib yuruvchilar, xashoratlar).
O'zining o'zgarmas tana haroratiga ega hayvonlarga-issiq qonlilar
yoki gqmoyotyermlar deyiladi. Bu organizmlar tashqi muhitga mosla shish jarayoni o'z tana haroratini ushlab turadi.
О'simliklar uchun haroratning ahamiyati juda katta ular havo
harorati 10°s bo'lganda fotosinteiz: jarayoni ikki marta tezlashadi va 35- З60S gacha davom etadi, harorat bu ko'rsatkichdan oshgandan so'ng pastlashadi 40-45°S da fotosintez tugaydi yoki bormaydi.
Organizmlaming o'sishi va rivojlanishi uchun maksimal va mini
mal harorat bo'ladi. Harorat o'ta oshib ketganda ham yoki juda sovuq bo'lganda ham organizmlar nobud bo'ladi. Odatda tirik organizm rivoj lanishi uchun o+so0s dagina protoplazmasi yashashga moslashgan. Hayotning borishi uchun harorat +120-140°S va pastki harorat -190- 2730S bo'lganda chegaralovchi harorat hisoЫanadi.
O'simliklar ikki ekologik guruhga bo'linadi: issiqlikka chidamli
yoki yuqori haroratda o'sib rivojlanadigan o'simliklarga tyermofil va past havo haroratida o'suv rivojlanuvchi o'simliklarga psixrofil o'simliklarga ajraladi.
Organizmlar yil fasllari o'zgarishi Ьilan o'zgarib boradi, masalan
kuzda daraxtlar barglarini to'kadi va hujayralarida uglevodni to'playdi va o'zini sovuqqa moslaydi. Hayvonlar ham tyerilarida yog' to'playdilar, kam harakatlanadi, qushlar issiq o'lkalarga uchib ketadi, balki bular orqali ular noqulay sharoitga moslashadi. Suv-fotosintez jarayonining borishi uchun eng zarur tarkibly qismlardan Ьiridir, yana suv hujayra protoplazmasini tashkil qiluvchi tarkib hisoЫanadi. Namlik organizmda modda almashinuv reaktsiyasiyaning borishini taminlaydi va ekologik jihatdan yerdagi va suvda organizmlar uchun chegaralovchi omil vazifasini o'taydi. Hujayra tarkiblda suvning o'rtacha miqdori 70% da ko'proq bo'ladi. Yer usti va havoda suv miqdorini yog'adigan
32
yog'inlar, havo namligi, uning qurishi va suv zahiralari maydoniga Ьog'liq Ьo'ladi. Masalan, chuchuk suvlar va sho'r suvlar Ьоr, sho'r suvlar chegaralovchi omil hisoЫanadi. Tablatda atmosfera yog'inlari bir xilda taqsimlanmagan. Namlik yetishmasa o'simliklar moslasha Ьoshlaydi, barglari o'miga tikanlar, nina barglar hosil Ьo'ladi, maqsad suvni kam parlatish. Cho'I va sahro hayvonlarijuda suvni kam sarflaydi, cho'I hayvonlari ko'pin-cha kechalari aktiv hayotni Ьoshlaydi, bu Ьilan yuqori haroratda suv sarfini kamaytiradilar.
Namlikni tuproqdan o'simliklar ildizlari orqali so'rib oladi, buning - uchun tuproqda nam Ьo'lishi kerak. O'simliklar suvga Ьo'lgan mosla shish usluЫariga ko'ra quyidagilarga bo'linadi: gidatofitlar-suv o'tlari; gidrofitlar-suvda bo'lgan quruqlikda o'suvchilar; gigrofitlar-nam yuqori Ьo'lgan sharoitda quruqlikda o'suvchilar; mezofitlar-namga o'rtacha talabda bo'lgan o'simliklar; ksyerofitlar-cho'l va sahro o'simliklari Ьo'lib etli barg va poyalarida saqlaydi.
Hayvonlar suvga bo'lgan talablga ko'ra quyidagi ekologik guruhlarga Ьo'linadi, gigrofillar-namni sevuvchilar, ksyerojillar-naтga kam talabchan va mezojillar-har ikkalasining o'rtasida oraliq guruh JtisoЫanadi.
Harorat Ьilan namlikning Ьirgalikdagi tasiri iqlimni anglatadi, masalan, dengiz iqlimida havoda namlik yil bo'yi yuqori Ьo'ladi ашmо
harorat mavsumlar Ьo'yicha tebranib turadi; kontinental iqlimda havo harorati doimo quruq Ьo'ladi, ammo haroratda keskin o'zgarishlar tez tez kuzatiladi.
Relef-har xil masshtabdagi yeming ustki notekis qismi o'zaro
bog'liqligiga aytiladi. Hajmiga ko'ra relef makrorelefga-yani tog', tekislik va adirlaming Ьir necha ming metr balandlikda bo'lishiga ayti ladi, mezorelejlar-balandligi 10-20 m balandlikda joylar va mikrorelef balandligi yer ustidan Ьir necha santimetrdan 1 m gacha bo'lgan Go'lk, uyumlar va to'n kanalar) joylarga aytiladi. Relef tirik organizmlar hayotiga Ьilvosita tasir qiladi, u quyosh nurini va yog'in suvlami taqsimlash balandlik va chuqurlikka qarab buziladi.
|
| |
