3.2 Tablatda moddalar va energiya almashinuvi
Quyosh energiyasi yer yuzida ikki xil moddalar almashinuvini taminlaydi, geologik-katta aylanish va Ьiogeokimyoviy kichik aylanish yuzaga keladi. Katta aylanish (geologik) tablatda nuri va yeming pastki qatlamidan chiqadigan energiyalaming o'zaro aloqasi bo'lib energiyani Ьiosfera va chuqur yer qatlamlari o'rtasida taqsimlanadi. Cho'kma tog' jinslari yuqori havo harorati tasiriga o•tadi yer po'stlog'ining harakatchan hududlari bosim ostida qoladi. Pastki qatlamda moddalar yerib-magma hosil qiladi. Yoki, yangi magma jinslarini manbasi hosil bo'ldi. Bu yer osti jinslari yer ustiga chiqarilsa shamollash tasirida yangi cho'kma jinslar hosil bo'lishi transportsiyasi vujudga keladi. Katta aylanish quruqlikdagi suv va atmosfera orqali okean o'rtasida Ьoradi. Tinch okeani sathidan parlangan namlik quruqlikka ko'chib o'tadi va yog'in sifatida yerga qaytib tushadi, yana okeanga qayta yer usti va yer ostidan oqib tushadi.
Suv aylanishi juda oddiy ko'rinishda davom etadi: okean sathida namlikning parlanib chiqish-kondetsatsiya bug'ning suyuqlik holatiga
o'tishi-yana bug'ning yog'in sifatida okeanga qaytib tushadi. Suv aylanishi davomida yerdan 500 ming km3 miqdorda suv ishtirok etadi.
Barcha yerdagi suv zahiralari parchalanadi va 2 mln yil davomida qayta to'planadi.
Kichik modda aylanishi (Ьiogeokimyoviy) faqat Ьiosferada Ьo'ladi. Uning asl mohiyati fotosintez jarayonida anorganik moddalardan tirik moddalarning hosil Ьo'lishi va organik moddalaming chirishi natijasida yana anorganik Ьirikmalarga aylanishidir. Ushbu aylanish Ьiosferadagi hayotning Ьorishi uchun asosiy bo'lib hayotning paydo bo'lishini Ьildiradi. Planetamizda tirik jismlar tug'ilib, o'lib va o'zgarib, chirib yerdagi hayotni saqlab turadi va shundoq tarzda Ьiogeokimyoviy modda almashinuvini tashkil qiladi.
38
Biologik kuzatishlardan ma'lumki, Yerga keladigan energiyaning 99% i quyosh nurlari orqali o'tib keladi. Bu energiya Ьiosfera yoki atmosfera, gidrosfera va litosferada bo'lib o'tadigan turli fizik-kimyoviy jarayonlarga sarf qilinadi. Tablatda modda va energiyalarning aylanma harakati mavjud.
Biosferada geologik moddalar aylanishiga 50% yaqin, Ьiogeo kimyoviyga esa 1-0.2% yaqin quyosh energiyasi sarflanadi. Biogeokim yoviy aylanishga juda kam modda ketsa ham Ьiosferadagi bu jarayonda Ьirlamchi mahsulot yaratiladi.
Biosferada kimyoviy elementlar doimo aylanib tashqi muhitdan organizmga, undan esa yana tashqi muhitga o'tib turadi. Bu holatga Ьiogeokimyoviy tsikl deb aytilaё: Siklda 0 2, SO2, N2O, azot, oltingu gurt va boshqa elementlar aylanadi. Bunda modda almashinuvini SO2 misolida, masalan, o'simlik-SO2 fotosintez jarayonida o'zlashtiradi, SO2 va suvdan -uglevod yoki organik modda hosil bo'ladi va 0 2 ajralib chiqadi-hosil bo'lgan uglevodni hayvonlar o'zlashtiradi-ular nafas olganda SO2 ajralib chiqadi.
O'lgan o'simlik va hayvonlar yer usti va yer ostida mikro organizmlar yordamida chiriydi. Natijada o'lik organik moddalaming uglyerodi SO2 gacha oksidlanadi va atmosferaga SO2 chiqadi. Bir organizmga, so'ngra ablotik muhitga qaytib yana tsikl yordamida organizmga o'tadigan kimyoviy elementlarga Ьiofillar deyiladi.
Вiogeokimyoviy tsiklda yoki modda aylanishuvida zahira fondi va a/masliinuv fondi bor ulami farqlay Ьilish zarur. Zaxira fondini tashkil qiluvchi moddalar organizm Ьilan bog'liq emas, almashinuv fondida Ьiogen moddalar organizmlar va ularni o'rab turgan tashqi muhit Ьilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liqdir. Agarda Ьiosferani to'liq olib ko'rsak,
moddalar aylanishida ishtirok etadigan atmosfera va gidrosferadagi gazsimon moddalarni zaxira fondidan hamda yer po'stlog'idagi geologik aylanishdan zaxira fondi hosil bo'ladi.
Вiokimyoviy tsikl va aylanishlami Ьiosferadagi jamiiki moddalar boshqarib turadi, ulaming 5 ta asosiy funktsiyalari mavjud:
Gazli: Yer atmosferasidagi asosiy gazlar azot va kislorod Ьiogen kelib chiqishga egadir, yer ostida gazlar organik moddalaming
chirishi-dan kelib chiqadi.
|
