25
26
aslida sanoat va texnikaning rivojlanishidan kelib chiqqani uchun texnogen omillar ham deb ataladi.
3. AЬiotik omillarning organizmlarga tasir qiluvchi umumiy qonu
niyatlari.
AЬiotik omillar aslida notirik tablat omillaridir, bu omil o'z navba tida-iqlimiy omillarga bo'linadi, quyosh nuri, harorat, havo namligini misol keltirish mumkin. Shuningdek, mahalliy omillar ham mavjud, bu lar: relef, shamol, suv oqimlari, tupl'oq xossalari, sho'rlanish, radiatsiya, qor ko'chkilari, qum ko'chishi va boshqalar. Bu omillar tirik organizm ga bevosita yoki Ьilvosita tasir qiladi. Masalan, yorug'lik va issiqlik, qor ko'chkisi, suv oqimlari bevosita tasir ko'rsatadi. Tuproq xossalari, sho'rlanish va radiatsiyaga Ьilvosita tasir ko'rsatiladi.
Ekologik omillarning tirik organizmga tasir etish harakteri xilma xil bo'lsada, lekin ularning barchasi uchun Ьir necha umumiy qonuniyatlar mavjud. Eko\ogik omillar organizmga Ьir necha xil tasir ko'rsatadi: cheklangan, ta'sir qilgan yoki qo'r,g'atgan, modifikatsion va signal byerish usulida. Omillarning cheklab tasir ko'rsatishi shun dayki ma'lum Ьir hududda organizmning yashashi mumkin emasligi ma'lum bo'\adi. Qo'zg'atib tasir ko'rsatish organizmlarning ma'lum Ьir tashqi hududga moslashishidir. Modifikatsion tasirda organizmlarda morfologik va anatomik o'zgarishlarning yuz byerishidir. Signal byerish ta'siri tashqi muhitdagi omillarning o'zgarishi haqida ma'lumot byerishi Ьilan bog'liqdir.
Odatda barcha ekologik omillar Ьirgalikda yoki jamlangan holda ta'sir ko'rsatadi. Omillarning organizmning hayotiy jarayonlariga, uning
o'sib rivojlanishiga; ko'payishiga ko'rsatgan tasiriga hayot tashkilla shuvi deyiladi. Agarda organizmlarda ko'payish jarayoni bormas ekan ularning borligi haqida gapirish harn noto'g'ri.
Har Ьir ekologik omil organizmga tasir ko'rsatishiga qarab
optimum, pessimum, yo'qolish va chidamШik hududlariga bo'linadi. Optimum zonasida omillar organizmga juda qulay ta'sir ko'rsatadi, bu hududda organizmning rivojlanishi uchun yaxshi shart sharoitlar mavjud, undan uzoqlashagan sari omillar noqulay ta'sir etadi. Masalan bug'doyning har Ьir rivojlanish fazasida u ma'lum haroratni talab qiladi. Naychalash fazasida havo harorati 35-36°S bo'lsa albatta o•simlikka salbly tasir qiladi.
Pessimum hududda sharoitda keskin bo'ladi va bunday sharoitda tirik organizm rivojlana olmaydi. Demak bu hududda organizm yo'qoladi, nobud bo'ladi. Har Ьir organizm uchun chidamlilik nuqtasi
27
bo'ladi uni Ьiz qanday tasavvur qilamiz. Masalan, o'simlik Ьiologik xususiyatiga ko'ra tuproqda sulfat va xlorli tuzlarning ma'lum Ьir miq dorigacha o'sa oladi. Tuz miqdori tuproqda oshib borgan sari o'simlik nobud bo'ladi. Hatto suvga bo'lgan talablda ham ko'rish mumkin, makkajo'xorini 4-5 barg chiqargan fazasida suv Ьilan 20 kun bostirib qo'ysak, albatta poyalari chirib o'simlik nobud bo'ladi. Sholini suv Ьilan bostirib qo'ysa o'sish jarayoni davom etadi. Har Ьir organizm uchun chidamlilik nuqtasi har Ьir omil uchun alohida bo'ladi.
Organizmning omilga nisbatan keskinlik nuqta\ari orasidagi
chidamlilik chegarasi uning ekologik valentligi deyiladi. Turli ekologik omillarga nisbatan eko\ogik valentliklar yig'indisi turning ekologik spektri deyiladi. Masalan hayvon ma'lum ozuqa ekinlariga, ma'lum Ьir yaylovga va yuqori haroratga mos\ashuvi uning eko\ogik spektrini tashkil etadi.
Har Ьir omil organizmning har xil funksiyalariga turlicha tasir etadi. Bir hayot faoliyati uchun optimum tasir ikkinchi Ьir jarayon uchun maksimum bo'lib hisoЬ\anishi murnkin. Masalan, 40-45°S harorat sovuq qonli hayvonlarda modda a\mashinuv jarayonini tezlashtiradi, ammo bunda ularning faolligi susayadi.
Ayrim individlarning tashqi muhit omillariga chidamlilik chega rasi, minimum zonalari to'g'ri kelmaydi. Biror-Ьir omilga nisbatan
chidamlilik darajasi uning boshqa omillarga chidamliligini ifodalamay di. Ayrim turlarning ekologik spektrlari ham Ьir-Ьiriga to'g'ri kelmaydi.
Muhitning ayrim ekologik omillari organizmga Ьir vaqtda tasir etadi va
Ьir omilning tasiri boshqa omilning miqdoriga bog'liq bo'ladi. Bu omillarning o'zaro tasir qonuniyati deyiladi. Organizmning ma'lum slшroitda yashashi quyi darajadagi omil Ьilan belgilanadi. Masa\an, cho'lda organizmlarning keng tarqa\ishiga suv va yuqori harorat cheklovchi omil bo'lib hisoЬ\anadi.
Ekologik omillarning inson sog'lig'iga salbly tasiri:
Har yili atmosfera havosining ifloslanishi natijasida 3 mln. ga yaqin kishi hayotdan yerta ko'z yumadi.
Evropa har 7 boladan 1 tasini astma kasalligi Ьi\an og'riydi.
Keyingi 30 yilda allyergik kasallik\ar va astma kasali Ьilan og'rigan insonlar soni oshdi.
Tamaki tutuni o'pka raki Ьilan kasallanish miqdorini 20-30% ga oshiradi, Buyuk Britaniyada astma kasalini davolash uchun har yili 3,9 mlrd evro maЬ\ag' sarflaydi.
28
Atmosfera uchta modda eng ko'p zararlaydi: og'ir qo'shilmalar, ozon va og'ir metallar.
Shaharlarda atmosfera havosini transport eng ko'p miqdorda
zararlaydi.
Tashqi muhitning salbly oqibatlari quyidagilarga olib keladi.
-Pamik gazlari konsentratsiyasining oshishi har yili ozon qatla mining 1-2,8% ga kamayishini ko'rsatadi.
-O'rmonlar maydoni har yili 200-217 ming km2 tezlik Ьilan
kamayib bormoqda.
-Tuproq yeroziyasi va unumdorligi pasayishi natijasida sahrolar maydoni yiliga 60 ming km2 miqdorda oshib Ьormoqda.
-Suv zahiralarining ifloslanishi har yili okean suvi satxining 1-2 mm ko'tarilishiga olib kelmoqda.
-Tabliy muhitda radioaktiv moddalar miqdorining oshishiga olib
kelmoqda.
Asosiy ekologik omillaming tarifi* chegaralovchi omillar.
Ekologik omillar ichida son jihatdan ahamiyatga ko'ra turlarning chidamlilik chegarasidan chiqadiganlariga chegaralovchi omillar deyi ladi. Birgina cheklovchi omilning o'zi jami omillar qulay bo'lsa ham ma'lum Ьir turning tarqalishiga tasir ko'rsatadi yoki cheklab qo'yadi. Chegaralovchi omillar ma'lum geografik arealda turlaming tarqalishini aniqlaydi va Ьir tur organizmning rivojlanishini ular juda ko'p bo'lganda yoki kam bo'lganda cheklab qo'yadi. Ekologik omillaming tasir qilishi ma'lum muhitda o'zgarishi ham mumkin, ular chegaralovchi bo'lishi ham, bo'lmasligi ham mumkin. Masalan Ьiron Ьir ko'l suvida kalsiy moddasi ko'p bo'lsa (21.2-22.4 mg/1) o'simlik va turli hayvonlar yashashi uchun qulay muhit yuzaga keladi va ular son va sifat jihatidan ko'p Ьo'ladi. Agarda ko'l suvida kalsiy moddasi (0.7-2.3 mg/1) kam bo'lsa, u holda organizmlar juda kam uchraydi.
Nemis.agroximik olimi Yu.Liblx minimum qonunini ayrim mod dalar tuproqda rninimum holda Ьo'lishini hosildorlikdan kelib chiqib isbotladi. Ammo Liblxning bu qonunini faqat statsionar sharoitda to'g'ri Ьo'ladi. Кimyoviy elementlaming Ьiri yetishmasa hosildorlik juda yuqori Ьo'lmasa ham meyor darajasida bo'ladi. Hosildorlikni faqatgina kimyo-viy elementlar emas balki harorat, yorug' lik, namlik va Ьoshqalar ham Ьelgilaydi.
V.R.Vilyams omillaming o'zaro bog'liqligini inkor etmagan holda, ular Ьir-Ьirini almasl1tira olmasligini ko'rib alohidalik qonunini yaratdi.
Yashash uchun hayotiy sharoitlar Ьir xilda ahamiyatga ega, ammo hech
qancha keng bo'lsa, tuming ekologik valentligi (mutanosiЫigi) ham
29
Ьir hayotiy omilni Ьir-Ьiri Ьilan almashtirib bo'lmaydi deb isЬotladi. O'sirnlik uchun suvni havo harorati Ьilan, havoni quyosh nuri Ьilan almashlab Ьo'lmaydi.
Organizmning hayot faoliyati kologik omillaming minimal mohiyati tasiridagina chegaralanmay, balki u yoki bu omilning ortiqcha miqdordaligidan ham organizm holati aniqlanadi. TaЬiiy muhitda chegaralovchi omillaming maksimal mohiyatini 1913 yili amyerikalik zoolog V.Shelford aniqlab, unga «tolyerandik qonuni» ifodasini byeradi, bu qonun Ьo'yicha tuming yashashi, qator ekologik omillaming ozligi va ko'pligi, ulaming organizmni chidamlilik chegarasiga yaqin darajasi Ьilan aniqlanadi (rasm 6). Hamma ekologik omillami organizmlaming chidamlilik chegarasiga yaqinligi yoki undan ortib ketishi va turning yashashiga salbly tasir qiladigan muhit elementlariga chegaralovclli omillar deyiladi. Shunday qilib, organizm ekologik minimum va ekolo-gik maksimum holati Ьilan tavsiflanadi, shu ikki ekologik ko'rsatkichni u sezadi (5-rasm), unga moslanish orqali javob qiladi, organizmning maksimum va minimum ko'rsatkichlari o'rtasida ekologik omillaming organizmga tasir qilishiga turning tolyerantlik chegarasi yoki ekologik ampltudasi deb aytiladi.
Amyerikalik ekolog Yu.Odum tolyerantlik qonunini to"ldiruvchi fikrlami Ьildirdi, chunonchi, organizmlar Ьir ekologik omilga nisbatan
keng tolyerantlik doirasida Ьo'lsalar, boshqa omilga nisbatan tor doirada Ьо'lishlari mumkin; hamma ekologik omi11arga nisbatan keng
tolyerantlik doirasida Ьo'lgan organizmlar keng tarqalish imkoniyatiga ega; agar tur uchun bir ekologik omilning tasiri optimal bo'Jmasa, shu
turning tolyerantlik doirasi boshqa omillar bo'yicha chegaralanib, torayib Ьoradi; organizm hayot faoliyatining kritik davrida ko'pchilik muhit omillari, ayniqsa turlaming ko'payish vaqtida chegaralovchi Ьo'lib qoladi, chunki ko'payayotgan tur vakillari sezuvchan, nozik
bo'lib (unayotgan urug', jo'ja chiqishi oldidagi tuxum, embrion, o'sayotgan yosh nihol va lichinkalar), ularning tolyerantlik doirasi juda
ham chegaralangan Ьo'ladi. Ко'р yillik o'simliklar va hэyvonlar uchun tolyerantlik doirasi kengdir. ·
Turlaming u yoki bu muhit omi11arining o'zgarib turish doirasiga moslanish xususiyatiga tuming ekologik valentligi (yoki mutanosiЫigi) deb aytiladi, ya'ni tumi muhitning har yil sharoitiga, undagi omillarning o'zgaruvchanligiga moslashishi tirik organizmning eng yuksak ko'rsatkichi hisoЫanadi. Ekologik omillarning o'zgaruvchanlik doirasi
30
shuncha katta Ьo'ladi. Tur qW,Цlai:r;iing o'zgarayotgan chegarasi ichida o'z hayot faoЦyati.tti k, l)jJ;-.4k:.1,•1 iн:::и•;;.
Ekologik omillaming optimal ko'rsatkichdan ozroq o'zgarib turi
shiga mosl hgщi. щrlaщa,.-J. r:. d()fr,aga moslashgan turlar, muhit omillarining _ k ng _ doirada o zgarishiga moslashganlari, esa keng moslashgan tur dep.,aU!ladi: Bu _yerda Ьirlamchi holatga misol qilib dengizlaming yuqori -sho'rligiga (30-37%) yoki tog' soylar suvning chuchukligiga (150-24@ mg/1) moslashgan organizmlami olish mumkin.
Ikkinchi holatga misol: katta daryolar quyi oqimlaming dengiz suvi Ьilan qo'shilib turadigan joylarida suvning sho'rligi o'zgarib turadi (0,5-11 g/1). Organizmlar shu о' zgarishiga keng moslashgan.
Ekologik mutanosib bo'lmagan yoki tor doiraga chidamli turlar
|
