|
Ekologiya 11. Rom уоrм ато\. Л tos II кenт z 1: L
|
| bet | 9/119 | | Sana | 07.02.2024 | | Hajmi | 0,61 Mb. | | #152531 |
Bog'liq Ekologiya 11. Rom уоrм ато. Л tos II кenт z 1 L-fayllar.org-Nazariy ekologiya, hayotiy jarayonlar tashkillashuvidagi umumiy qonuniyatlami o'rganadi va ochib byeradi;
-Amaliy ekologiya, insoniyat tomonidan Ьiosferaga keltirilayotgan
zarar mexanizmini o'rganib, ushbu jarayonlaming oldini olish usullarini ishlab chiqadi va tabliy muhitni himoya qilish va tabliy resurslardan
ratsional foydalanish prinsiplarini ishlab chiqadi.
Umumiy ekologiya o'z navbatida quyidagilarga bo'linadi, maxsus yoki autekologiya, populyatsion ekologiya yoki demoekologiya, turkum ekologiyasi yoki sin ekologiya. Ekologiya vaqt oqimiga bo'ysunib
tarixiy va evolyutsion ekologiyaga Ьо' linadi, shuningdek, hozir o'sim liklar ekologiyasi, hayvonlar ekologiyasi, mikroorganizmlar ekologiyasi shakllandi. Bugungi kunda taЬiiy rivojlanish oqibatlaridan kelib chiqib
global ekologiya fani yuzaga keldi va bu fan Уer sharidagi ekologik
muammolarni va Ьiosferani global ekotizim sifatida o'rganadi. Insonlaming tablatga bo'lgan munosabatlarini shakllantirishda yana Ьir maxsus fan ijtimoiy ekologiya (sotsial eko/ogiya) paydo Ьо' ldi. Bu fan
17
.,kishilik jamiyati va taЬiatning o'zaro aloqasi rivojlantiradi. Yana Ьir alohida bo'lim-inson ekologiyasi (antropoekologiya), insonning Ьioijtimoiy tirik jon sifatida tashqi dunyo Ьilan o'zaro bog'liqligini o'rganib Ьoradi.
Hozirgi zamon ekologiyasi siyosiy, iqtisod, huquqiy organlar,
psixologiya, pedagogika va manaviyat Ьilan cha barchas aloqada bo'lib insonning tashqi muhit Ьilan o'zaro aloqasi va bu boradagi muam molarni mutasil o'rganib Ьoradi. Jamiyatda rivojlanishning iqtisodiy, ijtimoiy, manaviy yo'nalishlari o'sib borishi hamda fan va texnika yutuqlarining ayrim ko'rsatkichlari natijasida inson va tashqi muhit o'rtasidagi sa!Ьiy oqibatlami minimumga keltirish haqida ish olib borish hisoЫanadi. Ekologiya-atamasi bugun asta-sekin har Ьir inson ongiga etib bormoqda, o'zi yashab turgan muhit haqida o'ylashga majbur qilmoqda. Ekologik qarashlar kishilik jamiyati va taЬiat o'rtasida Ьiomarkaziy prntsiplami amalga oshirishga xizmat qiladi. Ekologiya tablatdan ratsional foydalanish va atrof muhitni himoya qilishning nazariy poydevori bo'lib hisoЫanadi.
Bugungi ekologiya fani inson ta'siri va atrof-muhit o'rtasidagi murakkab muammolami o'rganadigan fanlar yig'indisidir. Bu muam molarning dolzarЫigi va murakkaЬligi natijasida ko'pgina tabliy, texnik va gumanitar fanlar ekologiyalashtirildi, natijada eko\ogiya tarmoqlarga bo'linib Ьir qator yo'nalishlar barpo bo'ldi, ular geoekologiya, qishloq xo'jaligi ekologiyasi, injenyerlik ekologiyasi, kosmik eko\ogiya, mate matik ekologiya va Ьoshqalar.
Ekologiyani o'rganish usluЫari.
Ekologiyani o'rganishning beshta uslubl mavjud bo'\ib:
kuzatib va yozib borish usJuЫ, o'rganadigan ob'yektlar haqida ma'lumot avval to'planadi va keyin yozib boriladi;
Taqqoslash usluЫ, o'rganadigan ob'yektlarning o'xshashligi va farqi tahlil qilib ko'riladi;
Tarixiy uslub, rivojlanish davrlarini o'rganishga mo'ljallanadi;
Tajriba usluЫ, taЬiatda bo'ladigan jarayonlami ma'lum sharoitda tajriba asosida o'rganadi;
Modullashtirish usluЫ, tablatdagi murakkab hosildorligini oddiy modullar nisbatida o'rganish;
Jamiyat ongiga ekologiyani singdirish.
Bugun insoniyat uchun bundan zarur yoki ekologiyani, ekologik ong va tushunchani kundalik hayot tarziga singdirishdan ko'ra Ьoshqa ish yo'qdir. Ekologik ongni ekologik talim va tarЬiya, -ma'lumotlar
JЧ9l.(
18
orqali insonlardagi ekologik talim orqali qayta qurish, uning hayot tarzini va manaviyatini o'zgartirish zarur. Hoziricha insonlar ongida ekologik qonunlarga Ьo'ysundirmaslik, tablatga shunchaki nazar Ьilan qarash tasavvurlari singib ketgan. Insonlarning taЬiatga Ьo'lgan nopisand munosabati natijasida global isish va iqlim o'zgarishi, cho'llanish. Orol dengizining qurib borisl1i kaЬi muammolar tuzatib Ьo'lmaydigan ekologik krizislarini keltirib chiqardi. Ekologik tushunchaning faqat insonlar tomonidan; faqat ularga xos shakllanishi antropomarkaz tushuncha deb ataladi.
Antropomarkaz tushuncha xususiyatlari quyidagi holatlarda o'z tasdig'ini topib byeradi:
-Inson uchun taЬiat eng qimmatbaho, oliy degan tushuncha Ьo'Iib shakllanishi va tablat insonning shaxsiy mulki deb hisoЫanishi;
-Dunyo tushunchasi pyerarxik tarzda piramida holida ko'rinishi
yoki eng yuqorida inson turadi, undan quyida narsalar (inson tomonidan insonlar uchun), yanada quyida tablatning turli obektlari;
-Insonning barcha talaЫari qondirilishi;
-Tablat Ьilan o'zaro bog'liq inson va insoniyat uchun to'g'ri va echimi bor;
-Yer yuzasidagi odamlar o'rtasida axloqiy qonun va qoidalar faqat
odamlar uchun, ular tablat Ьilan bog'lanishda mutlaqo ahamiyat kasb etmasdi;
-Tablatning keyingi rivojlanishi jarayon sifatida tasavvur qilinib, o'z rivojlanishi jarayonida insonga bo'ysunishi lozim.
Aslida rivojlanish haqida tasavvurlar o'zgarib bomoqda, inson va
tablat Ьir yaxlit, ulami Ьir-Ьiridan ajratib bo'lmaydi, shuning uchun inson va tablatni Ьir-Ьiriga qarshi qo'yish noto'g'ri va Ьemaqsad hisoЫanadi. Bir narsani unutmaslik lozim, inson tablatsiz yashay olmay di, tablat esa insonsiz mavjud bo'la oladi. Inson tablat qonunlarini o'zgartirish yoki yo'qotish imkoniga ega emas, tablat qonunlari inson buyrug'i yoki hoxishisiz ham rivojlanavyeradi. lnson hech qachon tablat ustidan xukmdor bo'laolmaydi. lnson tablatga xos bo'lib, uning ichida yasl1aydi. Inson tablat qonunlariga Ьiror o'zgartirish kirita olmaydi balki uning butun kuchi faoliyati, o'sha qonunlardan to'g'ri foydalanishdir.
Ekologik ta '/im-maqsadli yo'naltirilgan reja asosida tizimli ekolo gik Ьilim,madaniyat, malaka va o'quvni rivojlanish jarayonida o'rganib byerish. Hozirgi kunda ekologik talim tizimi uzluksiz, to'plangan, fanlararo Ьirlashgan harakterli mutaxasislikdan kelib chiqib shaklla nadi. Aholiga ekologik talim byeruvchi markazlar tashkil qilinmoqda, bu
19
•
joyda oddiy aholi ekologiya sohasida o'z Ьilimlarini kengaytirib va chuqurlashtirib oladilar.
Ekologik tarblya-tablatni muhofaza qilish Ьorasida bilimini ku
chaytirish taЬiatni himoya qilish va ekologik o'quvlar dastlab maktabda, oliy o'quv yurtlarida oladilar.Insonlaming yoshlari ulg'aygan sari atrof muhit haqidagi tasavvurlari kengayadi, tablatga Ьoshqacha ko'z Ьilan nazar soladilar va sekin-asta taЬiatni sevib, uni himoya qilishni o'z burchi deb Ьiladilar. Ekologik tarЬiyaning hozirgi kunda asosiy burchi quyidagilar:
-barcha hayotiy jarayonlar o'ta muhim, qimmatbaho va betakror, inson barcha tirik tablat uchun javobgar;
-tablat abadiy va tugamas, shuning uchun ham u insondan kuchli, taЬiat Ьilan o'zaro aloqada bo'lib doimo unga moslashishi va lozim bo'lsa unga yordam byerishi kerak, taЬiatga qarshi bo'lishi insonning o'ziga yomonlik keltiradi;
-Ьiosfera qancha xilma xil bo'lsa, u shuncha barqaror Ьo'ladi;
-inson atrof muhitga o'lchab bo'lmaydigan darajada zarar etkazmoqda;
-taЬiat insoniyatning o'ziga byerayotgan zarariga qarshi katta kuch Ьilan zarba byerishi mumkin;
-Antropologik zarar ekomarkazda olib Ьorilayotgan tushunchalar Ьilan almashishi kerak;
-insonlar o'z dunyoqarashlari va xulq atvorlarini o'zgartirishi ko'p
istemol qilish natijasida ham, etishmovchilik natijasida taЬiatga zarar etkazadilaг, chunki u yoki bu holda ham ekologik javobgarlik susayadi.
Tablatni muhofaza qilish bo'yicha talim va tarЬiyani kuchaytirish ilmiy ishlar olib borish etiborga loyiq. Univyersitetlaming Ьiologiya
fakultetlarida ekologik muvozanatni tiklash va uni saqlash, atmosferani sanoat va qishloq xo'jalik chiqindilaridan, tozalash, tuproq va suvni toza
saqlash, o'rmon va yaylovlardan unumli foydalanish va ulami qayta tiklashga o'rganish bo'yicha ilmiy ishlar olib Ьorilmoqda. Sog'lom
hayot yaratish faqat mutaxasislaming emas, barcha insonning ishi bo'lishi kerak. Ekologik talim va tarЬiya Ьir tomonlama emas, balki umumiy talimda ham o'z aksini topishi kerak. Shakllanayotgan inson
ekologik Ьilirnni avval o'z uyida, keyin maktab, kollej va institutda olishi kerak.
Ekologik madamyatning shakllanishi ekologik ong va tushunchani shakllanishi bo'lib atrof muhit Ьilan chambarchas bog'liq bo'lishidir. Ekologik madaniyatning _asosiy g'oyasi inson va taЬiat o'rtasidagi
20
bog'liqlik matyerial tomondan emas balki manaviy jihatdan Ьo'Iishi kerak. Tablatga zarar byermaslik va global o'ylash har Ьir insonning burchi Ьo'lishi lozim. Yerda abadiy hayot borishi uchun insoniyat o'zi yashaydigan yerni doimo asrashi, qayta yashartiruvchi va ekologik madaniyatni rivojlantirishi zarur.
|
| |
