Ekologiyaning rivojlanish tarixi
Ekologiya fanining rivojlanishi bosqichma-bosqich bo'lib o'tgan asming (XIX asming) 60 yillaridan Ьoshlanadi. Bu fan rivojlanishi
14
15
bosqichma-bosqich amalga oshib bordi, dastlab ekologiya blologiya fani Ьir bo'lagi hisoЫandi, ХХ asr boshlariga kelib Ьir qator fidoiy olim larning mehnati orqali Ch.Adam va A.Tepsli (AQSh), Ch.E\peon (Angliya), V.N.Sukachev va V.I.Vemadskiy, A\eksandr Gumgold, Charlz Darvin, V.V.Dokuchaev, G.F.Morozov, V.N.Sukachev va bosh qalar taЬiatni va undagi tirik organizmlami o'rganishi orqali eko\ogiya fani shakl\anib bordi.
O'zbe\
kirov, A.M.Muzaffarov, D.N.Qashqarov N.I.Granitov, A.E.Yergashev va boshqalar o'z asarlarida eko\ogiyaning ilmiy masa\a\arini o'z asar\arida bayon qilishdi.
«Biosfera» atamasini J.B.Lamark (1744-1829) Ьirinchi bo'lib fan
ga kiritdi va uning manosi hayot tarqa\gan joy va yer yuzasida bo'la yotgan hayotiy Jarayonlarga tirik organizmlaming tasiri deb ifodalaydi. Lamarkdan so'ng E.Zyuyuss 1875 yilda (Avstriya) «Biosfera» ikkinchi bor fanga kiritib unga aniq tarif byeradi va Yerda tarqalgan maxsus qoblq deb ifodalaydi.
O'simliklar, hayvonlar, turlar ekologiyasi (popu(vatsiya) fikr shakl\andi.
1930 yillarda ingliz olimi Ch.Eltonning ilmiy ishlari asosida popнlyatsiya eko\ogiyasi vujudga keldi, bu olim ayrim individlami
o'rganishda populyatsiyalami Ьirlik sifatida o'rganishni taklif qildi.
Ekologiyada yana Ьir tarmoq- tajribaviy ekologiya ХХ asming 30 yillarida G.F.Gauze nomi Ьilan bog'liq bo'lib, tufelkalar ustida tajriba olib borib «Таjп-Ьа ekolog(vasi» faniga asos soldi.
1935 yil ingliz olimi А.Тepsli Ekosistema degan tushunchani kiritdi va bu so'z tezda o'z o'rnini topdi.
V.N.Sukachev 1942 yil Ьiogeotsenoz tushunchasini ilmiy asosladi, bu tushuncha organizmlaming o'zlari yashab turgan muhitdagi aЬiotik
omillar Ьilan o'zaro aloqada ekanligi, barcha organizmlar va anorganik
muhitning bog'liqligi, tablatda modda aylanishi va energiyaning hosil bo'lish Ьiogeotsenozining asosi hisoЫanadi.
Ekotizimning rivojlanishi V.I.Vernadskiy tomonidan blosfera ta minotini ekologik asoslarda isbotlash imkonini byerdi.Olimning fikricha Biosfera global ekotizim sifatida shakllandi, u ekologik qonuniyatlarga bo'ysunadi, modda va energiya balanslarini Ьir holatda ushlaydi.
1964 yilda xalqaro Ьiologik dastur qabul qilindi, dastur asosida опа sayyoraning maksimal Ьiologik hosildorligi va demografik holat, yer
16
sharidan foydalanishga bo'lgan talab olimlar tomonidan o'rganib chiqildi.
Ekologiya fani olimlaming olib borgan ishlari asosida sekin bosqichma-bosqich o'sib yangi ilmiy tushunchalar Ьilan ЬоуiЬ bordi.
Ekotizim, Ьiotsenoz va Ьiosfera haqida olimlaming ilmiy ishlari natija sida fan sifati shakllandi. Bu paytlarda hali insoniyat o'zini tablatning xo'jayinimiz, Ьiz taЬiatni boshqarishni o'rganishimiz kerak deb hisoЫar dilar. XIX-asr oxirlari va ХХ asr boshlarida yani ekologiyaning
shakllanish davrlarida J.B.Lamark va T.Maltus kabl olimlar taЬiatga tasir qilish natijasida undan keladigan xavf xatar to'g'risida insoniyatni ogohlantirishgan edi.
Ekologiyaning rivojlanishi va shakllanishida Ch.Darvin organik dunyoda evolyutsiyaning asosiy qonuniyatlarini isbotladi, «Yashash uchun kurash», ablotik muhitda tirik organizmlaming o'zaro va Ьir Ьiri Ьilan bog'liqligini asoslab byerdi. Evolyutsiya jarayoni hecl1 kim tomonidan boshqarib va oldindan ko'rib bo'lmaydigan tasodif mutatsiya hamda taЬiiy tanlash natijasidir. Hozirgi zamonaviy evolyutsiya aniq ishonchli ilmiy Ьilimlarga asoslanadi va ish olib boradi.
Ekologiya fanining hozirgi tarmoqlari qirqdan ziyod, kelajakda bu raqam yanada ko'payishi aniq. Hozircha ekologiyani uchta yirik tarmoq qa bo'lib o'rganish mumkin:
-Umumiy ekologiya, tirik organizmlaming yashash muhitini va ulaming o'zaro bog'liqlik qonuniyatlarini o'rganadi;
|
